ಕನ್ನಡಕ್ಕೆ ಕಾಸರಗೋಡಿನ ಕೊಡುಗೆ

ಕಾಸರಗೋಡು ಒಂದು ಅಪೂರ್ವಗುಣವುಳ್ಳ ನೆಲ ಎನ್ನಬಹುದು. ಇಲ್ಲಿ ಪರಸ್ಪರ ಪ್ರಭಾವಿತವಾಗುತ್ತಿರುವ ಎರಡು ವಿಭಿನ್ನಸಂಸ್ಕೃತಿಗಳ ಛಾಯೆಯಿದ್ದು ಅವು ಈ ನೆಲದ ಗುಣವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಿವೆ. `ಪಯಸ್ವಿನೀಂ ಕೇರಳಭೂಷಣಾಯಿತಾಮ್' ಎಂದು ಕಾವುಗೋಳಿಯ ಶ್ರೀ ನಾರಾಯಣ ಪಂಡಿತಾಚಾರ್ಯನು ಮಧ್ವವಿಜಯದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ್ದಾನೆ. ಎಂದರೆ ಪಯ ಸ್ವಿನಿಯು ಕೇರಳದ ಗಡಿ ಎಂಬ ವಿಚಾರ ಸುಮಾರು ಕ್ರಿ.ಶ. ಹನ್ನೆರಡನೆಯ ಶತಮಾನ ದಲ್ಲೇ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಹಾಗಾಯಿತು. ಹಾಗಾಗಿ ಪಯಸ್ವಿನಿಯಿಂದೀಚೆಗಿನ ನೆಲ ಶುದ್ಧ ಕನ್ನಡನಾಡು ಎಂಬುದರಲ್ಲಿ ಸಂದೇಹವಿಲ್ಲ.

ಘಟ್ಟವನಿಳಿದು ಪರಶುರಾಮಕ್ಷೇತ್ರಮಂ ಸಾರ್ದು,
ತುಳುವದ ರಾಜರ್ಕಳೆಲ್ಲಂ
ಮಲೆತಿರೆ ನಿಗ್ರಹಿಸಿ, ಮೆರೆವ ಕಾಸರಗೋಡೊಳ್ |
ತೊಲಗದ ಕಂಬವನಾ ನೃಪ
ತಿಲಕಂ ತಾ ನಿಲಿಸಿ ಮೆರೆದನತಿಸಾಹಸಮಂ ||

-ಎಂಬ ಈ ಪದ್ಯದ ಸಾಲುಗಳಲ್ಲಿ ಸೂಚಿಸಿದಂತೆ ಕ್ರಿ.ಶ. 15-16ನೇ ಶತಮಾನದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲಿ ತುಳುವ ರಾಜರು ಆಡಳಿತೆ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದರೆಂದು ತಿಳಿದು ಬರುತ್ತದೆ. ಆ ಕಾಲದ ಇಲ್ಲಿಯ ತುಳುವ ರಾಜರು ಯಾರು? ಕ್ರಿ.ಶ. 11ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲಿ ಕುಂಬಳೆಯನ್ನು ರಾಜಧಾನಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿ ಕದಂಬವಂಶದ ಸುಶೀಲರಾಣಿಯ ಮಗ ಒಮ್ಮಡಿ ಜಯಸಿಂಹನು ಕುಂಬಳೆ ಸೀಮೆಯೆಂಬ ಈ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಆಳತೊಡಗಿದನೆಂದು ಚರಿತ್ರೆಗಳಿಂದ ತಿಳಿದುಬರುತ್ತದೆ. ಕುಂಬಳೆ ಅರಸರಿಗೆ ತೌಳವಾಧೀಶರೆಂಬ ಬಿರುದು ಇತ್ತೆಂಬುದು ಮಾಯಿಪ್ಪಾಡಿ ಅರಮನೆಯ ದಾಖಲೆಗಳಿಂದ ತಿಳಿದುಬರುತ್ತದೆ. ಇಲ್ಲಿಯೇ ತುಳುವಿನ ಮೂರು ಪ್ರಾಚೀನಕಾವ್ಯಗಳೂ ಲಭ್ಯವಾಗಿವೆ: ಶ್ರೀಭಾಗವತೊ, ಕಾವೇರಿ ಮತ್ತು ದೇವೀಮಹಾತ್ಮೆ. ತುಳುನಾಡು ಕಲ್ಯಾಣಪುರ ಹೊಳೆಯವರೆಗೆ ಚಾಚಿದ್ದರೂ, ತುಳುವಿನ ಪ್ರಾಚೀನಕೃತಿಗಳು ಲಭ್ಯವಾದದ್ದು ಕಾಸರಗೋಡಿನಲ್ಲೇ ಎಂಬುದು ಅಚ್ಚರಿಯ ಮಾತು.

ತುಳುವರಾಜರು ಸಾಹಿತ್ಯಕ್ಕೆ ಪ್ರೋತ್ರಾಹಕೊಟ್ಟ ಬಗ್ಗೆ ಮೇಲಿನ ಮಾತುಗಳು ರುಜುವಾತು ಆಗಬಲ್ಲುವು. ಮಾತ್ರವಲ್ಲ; ಇಲ್ಲಿ ಕನ್ನಡಸಾಹಿತ್ಯದ ಬೆಳವಣಿಗೆಗೂ ನಾಂದಿ ಹಾಡಿದವರು ತುಳುವರಾಜರೆಂದೇ ಹೇಳಿದರೂ ತಪ್ಪಾಗಲಾರದು. ಒಮ್ಮಡಿ ಜಯಸಿಂಹನ ಕಾಲದ ಒಂದು ಶಾಸನವು ತಳಂಗೆರೆಯ ಮಸೀದಿಯ ಮುಂಭಾಗದಲ್ಲಿದ್ದು, ಅದು ಶಾಸನಗಳ ಚರಿತ್ರೆಯಲ್ಲಿಯೇ ಅದ್ಭುತವಾದ ದಾಖಲೆಯನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿದೆ. ಈ ಶಾಸನವು ಪದ್ಯರೂಪದಲ್ಲಿದೆ. `ಎಪಿಗ್ರಾಫಿಯಾ ಇಂಡಿಕಾ'ದ 29ನೆಯ ಸಂಪುಟದಲ್ಲಿ ಈ ಶಾಸನದ ಪರಿಷ್ಕೃತರೂಪವನ್ನು ಪ್ರಕಟಿಸಿದ ಶ್ರೀ ನೆಲಮಂಗಲ ಲಕ್ಷ್ಮೀನಾರಾಯಣ ರಾವ್ ಮತ್ತು ಶ್ರೀ ಡಿ. ಎಲ್. ನರಸಿಂಹಾಚಾರ್ಯರು `ಈ ಶಾಸನವು ಛಂದಸ್ಸಿನ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಅಧ್ಯಯನಕ್ಕೆ ತುಂಬ ಸಹಾಯಕವಾಗುವಂತಹದು' -ಎಂದು ಹೇಳಿರುವುದನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಜ್ಞಾಪಿಸಬಹುದು.

ಶಾಸನದ ವಿಷಯ - ಜಯಸಿಂಹನು ಮೋಚಬ್ಬರಸಿಗೆ ಭೂದಾನಮಾಡಿದ್ದು. ಭೂದಾನವನ್ನು ಪಡೆದ ಮೋಚಬ್ಬರಸಿ ಹೇಳುತ್ತಾಳೆ :

ಇನ್ನಪ್ಪ ಭೂಪರೆಲ್ಲಂ
ನಿನ್ನೊರೆಗಂ ದೊರೆಗಂ ವಾರರದರಿಂದಾರುಂ |
ಮನ್ನಿಸದೂರಂ ಗುಣಸಂ
ಪನ್ನ ಸಮಂತೀವುದೆನಗೆ ಕನ್ಯಾದಾನಂ ||

ಇದು ಕಂದಪದ್ಯ ಛಂದಸ್ಸಿನಲ್ಲಿದೆ. ``ಇನ್ನು ಮುಂದೆ ನಿನ್ನನ್ನು ಮೀರುವ ಅಥವಾ ಸರಿಸಮಾನರಾದ ಅರಸರು ಕೂಡಾ ಇರರು. ಆದ್ದರಿಂದ ನನಗೆ `ಆರುಂ ಮನ್ನಿಸ ದೂರಂ ಕನ್ಯಾದಾನ'ವಾಗಿ, ಎಂದರೆ ಕನ್ಯೆಯಾದ ನನಗೆ ದಾನವಾಗಿ ಈವುದು'' ಎಂಬುದು ಮೋಚಬ್ಬರಸಿಯ ಬಿನ್ನಹ. ಆಕೆಯ ಬಿನ್ನಹದಂತೆ ಅರಸನು ಯಾರಿಗೂ ಬೇಡದ ಪಾಳುನೆಲವನ್ನು ಆಕೆಗೆ ದಾನವಾಗಿ ಕೊಡುತ್ತಾನೆ. ಆದರೆ ಆಕೆ ಪಾಳುನೆಲವನ್ನು ತನ್ನ ಸ್ವಂತ ಪರಿಶ್ರಮದಿಂದ ಕೃಷಿಯೋಗ್ಯಭೂಮಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡುತ್ತಾಳೆ. ಈ ವಿಚಾರವನ್ನು ತಿಳಿಸುವ ಶಾಸನದ ಮುಂದಿನ ಭಾಗವು ಕನ್ನಡದ `ಉತ್ಸಾಹವೃತ್ತ'ವೆಂಬ ಛಂದಸ್ಸಿನಲ್ಲಿದೆ:

ಊರ ಕಡೆಯ ತೊÙರೆಯ ತಡಿಯ ಕರಿಯ ಕಲ್ಲ ಮೋÙರದಿಂ
ಪು-ತ್ತೂರ ಪೊಲೆಯರಿಪ್ಪ ಕೇರಿಯೊವÙಳ ನೀರ ಭೂಮಿಯಂ
ಸಾರ ಭೂರುಹಂಗಳೋಳಿಯೊಳಗೆ ನೆÙರೆದ ಕೆÙರೆಯನಂ-
ಭೋರುಹಾಕ್ಷಿ ತನ್ನ ಧನದಿನೊಪ್ಪೆ ಮಾಡಿಸಿರ್ಪುದಂ

`ಪುತ್ತೂರ ಪೊಲೆಯರಿಪ್ಪ ಕೇರಿ' ಎಂದು ಇಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ್ದು ಈಗಿನ ಮೊಗ್ರಾಲ್ ಪುತ್ತೂರಿನ ಸ್ಥಳವನ್ನು. ಅದು ಹಿಂದೆ `ಒವÙಳನೀರ' ಭೂಮಿಯಾಗಿತ್ತು. ಒವÙಳನೀರು ಎಂದರೆ ಉಪ್ಪುನೀರು ಎಂದರ್ಥ. ಒವÙಳು ಎಂಬ ಪದಕ್ಕೆ ಉಪ್ಪು ಎಂಬ ಅರ್ಥವಿದ್ದುದಕ್ಕೆ, ಈಗಿನ ಉಪ್ಪಿನಂಗಡಿಯನ್ನು `ಉಬಾರ್' ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಿರುವುದೇ ಸಾಕ್ಷಿ. ನಮ್ಮೂರಲ್ಲಿಯೂ ಉಬರಂಗಳ ಎಂಬ ಸ್ಥಳವಿದೆ. ಉಬರಂಗಳವನ್ನು ಉಪ್ಪಂಗಳವೆಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ಉಬರ್ ಮತ್ತು ಉಪ್ಪು ಎಂಬುವು ಪರ್ಯಾಯಪದಗಳು. ತನಗೆ ದಾನವಾಗಿ ಸಿಕ್ಕಿದ `ಪುತ್ತೂರು ಪೊಲೆಯರಿಪ್ಪ ಒವÙಳನೀರ ಭೂಮಿ'ಯನ್ನು ಮೋಚಬ್ಬ ರಸಿಯು `ಸಾರಭೂರುಹಂಗಳೋಳಿಯು' ಬೆಳೆವ ಭೂಮಿಯಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸಿದಳು ಎಂಬುದು ಈ ಪದ್ಯದ ಸಾರ. ನನ್ನ ಅಭಿಪ್ರಾಯದಂತೆ ಈ ಪ್ರದೇಶವು ಈಗಿನ ಮೊಗರಾಲು ಪುತ್ತೂರಿನಿಂದ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿ ತಳಂಗರೆ ವರೆಗೆ ವ್ಯಾಪಿಸಿರಬೇಕು. ತಳಂಗೆರೆ ತುಳುನಾಡಿನ ತೆಂಕತುದಿ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯದ ಗಡಿ. ಈ ಕಾರಣದಿಂದಲೇ ಶಾಸನವೂ ತಳಂಗರೆಯಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪಿತವಾಗಿದೆ. ತಳಂಗೆರೆ ಎಂಬುದು ಮತ್ತೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಗೆ ಹೆಸರು. ಮೊಗರಾಲು ಹೊಳೆಯಿಂದ ಪಯಸ್ವಿನಿ ಹೊಳೆಯವರೆಗೂ ಅದು ಪುತ್ತೂರೇ. ಪುತ್ತೂರು ಎಂದರೆ ಹೊಸ ಊರು ಎಂದರ್ಥ. ಮಧ್ವವಿಜಯದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು `ಕುದಿಪುಸ್ತೂರು' ಎಂದು ಸಂಬೋಧಿಸಲಾಗಿದೆ. `ಕುದಿಪುಸ್ತೂರು' ಎಂದರೆ ಸಣ್ಣ ಪುತ್ತೂರು ಎಂದರ್ಥ. ದೊಡ್ಡ ಪುತ್ತೂರು ಯಾವುದೆಂದು ನಮಗೆಲ್ಲ ಗೊತ್ತು.

ಕುದಿಪುಸ್ತೂರೇ ಮೊಗರಾಲು ಪುತ್ತೂರು. ಅಲ್ಲಿದ್ದ `ಪೊಲೆಯ'ರೆಂದರೆ `ಮೊಗರೈ' ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಜನಾಂಗದವರು. ಇವರನ್ನು `ಮೇರ'ರೆಂದೂ ಹಿಂದೆ ಸಂಬೋ ಧಿಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಮಲೆಯಾಳದಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು `ಮೋರಾಪುತ್ತೂರು' ಎಂದೇ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಮೇರ-ಮೋರ, ಬೇಳ-ಬೋಳ, ಬೇವಿಂಜೆ-ಬೋವಿಂಜೆ, ಬೆಳ್ಳೂರು-ಬೊಳ್ಳೂರು - ಈ ವ್ಯತ್ಯಸ್ತ ಪದಪ್ರಯೋಗಗಳು ಈಗಲೂ ರೂಢಿಯಲ್ಲಿವೆ.
ಅನಂತಪುರದಲ್ಲಿರುವ ತುಳುಲಿಪಿಯ ಹಾಗೂ ತುಳುಭಾಷೆಯ ಶಾಸನದಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು `ಮೊಗರೈರ ಗ್ರಾಮ' ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗಿದೆ. ಮೋಚಬ್ಬರಸಿಯು ದಾನ ಪಡೆದು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಿದ ಈ ಭೂಮಿಯ ವಿಚಾರದಲ್ಲಿ ಅಲ್ಲಿಯ ಮೂಲನಿವಾಸಿಗಳಾದ ಮೊಗೈರರು ಕ್ರಮೇಣ ದಂಗೆಯೆದ್ದಿರಬೇಕು. ಕುಂಬಳೆಸೀಮೆಯ ಚರಿತ್ರೆಯಲ್ಲಿ ಮುಗುರ, ಮತ್ತು ಅವನ ಭಾವನೆಂಟನಾದ ಬಡಜ ಇಬ್ಬರೂ ಸೇರಿ ಕುಂಬಳೆ ಜಯಸಿಂಹನೊಡನೆ ಯುದ್ಧಮಾಡಿದ ವಿಚಾರವೂ ಬರುತ್ತದೆ. ಮೊಗರಾಲಿನ ಮಗರರನ್ನೆಲ್ಲ ಗೆದ್ದು, ಅಲ್ಲಿಯ ಪ್ರತಿಮನೆಯವರೂ ಅನಂತಪುರ ದೇವಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ `ತಡ್ಯ ಪರಿಹಾರ' ನೀಡಬೇಕೆಂಬುದಾಗಿ ಮಾಡಿದ ಶಾಸನ ಕುಂಬಳೆಯ ಅನಂತಪುರ ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಈಗಲೂ ಇದೆ.

ಮಧ್ವವಿಜಯದಲ್ಲಿ ಹೇಳುವ ಪ್ರಕಾರ ಈ ಪುತ್ತೂರಲ್ಲಿ ಎಂದರೆ ಕುದಿಪುಸ್ತೂರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬರು ಅದ್ವೈತಪೀಠದ ಸ್ವಾಮಿಗಳು ಇದ್ದರೆಂದೂ, ಅವರಿಗೂ ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರಿಗೂ `ತತ್ತ್ವವಾದ' ನಡೆದು ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರು ಈ ಕುದಿಪುಸ್ತೂರಿನ ಸ್ವಾಮಿಗಳನ್ನು ಸೋಲಿಸಿದ ರೆಂದೂ, ಮುಂದೆ ಇದೇ ಸ್ವಾಮಿಗಳಿಗೂ ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರಿಗೂ ಕನ್ಯಾಕುಮಾರಿಯಲ್ಲಿ ವಾದ ಜರಗಿತೆಂದೂ ಪ್ರಸ್ತಾಪವಿದೆ. ಈ ಕುದಿಪುಸ್ತೂರು ಈಗಿನ ಚೆರುವತ್ತೂರು (ಚೆರುಪುತ್ತೂರು) ಆಗಿರಬಹುದೇ ಎಂಬ ಬಗ್ಗೆಯೂ ಸಂದೇಹವಿದೆ. ಆದರೆ ಚೆರುವತ್ತೂರು ಪರಿಸರದಲ್ಲಿ ಅಂಥಾ ಒಬ್ಬರು ಸ್ವಾಮಿಗಳು ಇದ್ದ ಹಾಗೆ ಯಾವುದೇ ದಾಖಲೆಗಳಿಲ್ಲೆಂದು ಅಲ್ಲಿಯ ಸ್ಥಳೀಯರು ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದಾರೆ.

ನಮ್ಮ ಪುತ್ತೂರಿನ ಮಹಿಮೆ ಇಷ್ಟಕ್ಕೆ ಮುಗಿಯಲಿಲ್ಲ. ಕೇರಳದ ವಡಕ್ಕನ್ಪಾಟು ಗಳಲ್ಲಿಯೂ `ಪುತ್ತೂರು' ವಿಚಾರ ಬರುತ್ತದೆ. ಕೇರಳದವರು `ಕಳರಿಪಯಟ್ಟು', ಎಂದರೆ ಗರಡಿವಿದ್ಯೆ (ಇದಕ್ಕೆ ತುಳುನಾಡನ್ ವಿದ್ಯೆ ಎಂದೂ ಹೆಸರಿದೆ.) ಕಲಿಯಲು ಪುತ್ತೂರಿನ ಚೆಗವರಲ್ಲಿಗೆ ಬರುತ್ತಾರೆ. `ಚೆಗವರು' ಅಂದರೆ ಯೋಧರು - ಗರಡಿವಿದ್ಯಾ ಪರಿಣತರು ಎಂದರ್ಥ. ಪುತ್ತೂರಿನಲ್ಲಿ `ಗರಡಿವಿದ್ಯೆ'ಯನ್ನು ಕಲಿಸುವ ಆಚಾರ್ಯರು ಇದ್ದರೆಂದು ಈ ಪ್ರಸ್ತಾವದಿಂದ ತಿಳಿದು ಬರುತ್ತದೆ.

ಅಂತೂ ಕನ್ನಡಸಾಹಿತ್ಯಕ್ಕೆ ಕಾಸರಗೋಡಿನ ಮೊದಲ ಕೊಡುಗೆ ತಳಂಗರೆಯ ವೃತ್ತಬದ್ಧವಾದ ಕಾವ್ಯರೂಪದ ಸುಂದರಶಾಸನ. ಹನ್ನೊಂದನೆಯ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಆರಂಭವಾದ ಈ ಕಾವ್ಯಕೃಷಿ ಮತ್ತೆ ವಿಕಾಸಗೊಳ್ಳಲು ಹದಿನೇಳನೆಯ ಶತಮಾನದ ವರೆಗೆ ಕಾಯಬೇಕಾಯಿತು. ಹದಿನೇಳನೆಯ ಶತಮಾನದ ಕವಿ ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನು ಪುತ್ರಕಾಮೇಷ್ಟಿ, ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ, ಪಂಚವಟಿ, ವಾಲಿಸುಗ್ರೀವರ ಕಾಳಗ, ಚೂಡಾಮಣಿ, ಸೇತುಬಂಧನ, ಅಂಗದಸಂಧಾನ, ಕುಂಭಕರ್ಣಕಾಳಗ, ಇಂದ್ರಜಿತುಕಾಳಗ (ರಾವಣವಧೆ ಬರೆಯಲಿಲ್ಲ - ನಿಜಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕವನ್ನೂ ಬರೆಯಲಿಲ್ಲ) ಮುಂದೆ `ಲವಕುಶರ ಕಾಳಗ' - ಎಂಬ 9 ಪ್ರಸಂಗಗಳನ್ನು ರಾಮಾಯಣದಿಂದಲೂ, ಬಾಲಲೀಲೆ ಎಂಬ ಪ್ರಸಂಗವನ್ನು ಭಾಗವತ ದಿಂದಲೂ (ಇಲ್ಲಿಯೂ ಕಂಸವಧೆ ಇಲ್ಲ) `ಐರಾವತ' ಎಂಬ ಕೃತಿಯನ್ನು ಭಾರತ ದಿಂದಲೂ ಆಯ್ದು ರಚಿಸಿದ್ದಾನೆ. ರಾವಣವಧೆ, ಕಂಸವಧೆ, ಕೌರವವಧೆ - ಈ ವಧೆಗಳ ಕುರಿತು ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬ ಏಕೆ ಬರೆಯಲಿಲ್ಲ - ಎಂಬುದು ಆಶ್ಚರ್ಯದ ವಿಚಾರ.
ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನು ಪೂರ್ತಿಗೊಳಿಸದ ರಾಮಾಯಣವನ್ನು ಅವನ ಅನಂತರದವ ನಾದ ಕಾಸರಗೋಡು ಸುಬ್ಬರಾಯನು ರಚಿಸಿರುವನು. ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನು `ಕುಲವೇ ಸಂಹಾರವಾಗುವ ಕಾಲ ಬಂತು' ಎಂದು ತನ್ನ ರಾಮಾಯಣಪ್ರಸಂಗದಲ್ಲಿ ಒಂದೆಡೆ ಬರೆದ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಆತನ ವಂಶವೇ ನಶಿಸಿ, ಆತ ಏಕಾಕಿಯಾಗುವ ಸಂದರ್ಭ ಬಂತೆಂದೂ, ಅದನ್ನರಿತು ಆತ `ರಾವಣವಧೆ'ಯ ಭಾಗವನ್ನು ಕೈಬಿಟ್ಟನೆಂದೂ, ಮುಂದೆ ಶೃಂಗೇರಿಗೆ ಹೋಗಿ ಜಗದ್ಗುರುಗಳಲ್ಲಿ ಈ ವಿಚಾರ ತಿಳಿಸಿ ಅವರಿಂದ ಅನುಗ್ರಹಪಡೆದು, ಲವಕುಶರ ಕಾಳಗ ಬರೆದು ರಾಮಾಯಣ ಕಥೆಗೆ ಮಂಗಳಹಾಡಿದನೆಂದೂ, ಅದರ ಸೂಚಕವಾಗಿಯೇ ಲವಕುಶರಕಾಳಗದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ `ಶಂಕರಾಚಾರ್ಯರಿಗೆ ಶರಣೆಂಬೆ ನಾನು' ಎಂಬ ಪದ್ಯವನ್ನು ಬರೆದಿರುವನೆಂದೂ, ದಿ| ಬಲಿಪ್ಪ ನಾರಾಯಣ ಭಾಗವತರು ನನ್ನೊಡನೆ ಹೇಳಿದ್ದರು.1 ಈ ವಿಚಾರ ಹೌದೆಂದು ನನಗೂ ಅನಿಸಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ ನಾನು ಊಹಿಸಿದ ಆಶ್ಚರ್ಯದ ಸಂಗತಿಯೆಂದರೆ, ರಾವಣವಧೆಯನ್ನು ಬರೆಯಲು ಹೆದರಿ ಕೈ ಬಿಟ್ಟ ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನು ಶೃಂಗೇರಿಗೆ ಹೋಗಿದ್ದನೆಂಬ ವಿಚಾರ ನನಗೆ ಇತ್ತೀಚೆಗೆ ತಿಳಿದು ಬಂತು. ಅವನ ಸಂಬಂಧಿಕರು ಕಾಸರಗೋಡಿನ ಬೀರಂತಬೈಲು ಎಂಬಲ್ಲಿದ್ದು ಅವರನ್ನು ನಾನು ಭೇಟಿಯಾದಾಗ ಅವರೇ ಈ ವಿಚಾರ ನನಗೆ ತಿಳಿಸಿದರು. ಮುಂದೆ ತೋಟಿ ತಿಮ್ಮಯ್ಯ ಭಟ್ಟ ಎಂಬ ಕವಿಯೂ ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನು ಕೈಬಿಟ್ಟ ಪ್ರಸಂಗಭಾಗವನ್ನು ಪೂರ್ತಿಗೊಳಿಸಿ `ರಾವಣಮುಕ್ತಿಪದ' ಎಂಬ ಪ್ರಸಂಗವನ್ನು ರಚಿಸಿರುವನು.

ಮಂಜೇಶ್ವರ ತಾಲೂಕಿನ ಕೋಳ್ಯೂರು ಮಾಗಣೆಯ ತೋಟಿ ಎಂಬ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಪುರೋಹಿತರ ಮನೆತನದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದ ತಿಮ್ಮಯ ಭಟ್ಟನು `ಮೀನಾಕ್ಷೀಕಲ್ಯಾಣ'ವೆಂಬ ಇನ್ನೊಂದು ಪ್ರಸಂಗವನ್ನೂ ರಚಿಸಿರುವನು. ಮುಳಿಯ ತಿಮ್ಮಪ್ಪಯ್ಯನವರು ತಮ್ಮ `ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬ' ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಒಂದೆಡೆ ಊಹಿಸಿ ಹೇಳಿದ `ವಿಠಲ ಮಂಜೇಶ್ವರ ಊರುಗಳ ಮಧ್ಯಪ್ರಾಂತದಲ್ಲಿದ್ದ ಒಬ್ಬ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಕವಿಯು' ಈತನೇ ಆಗಿರಬೇಕೆಂದು ನನ್ನ ಅಭಿಪ್ರಾಯ. ಪ್ರಸಂಗದಾದಿಯಲ್ಲಿ ಕವಿಯು `ವರತಾಮ್ರಚೂಡ ಪುರದೊಳಗೆ ನೆಲಸಿರುವ ಹರಿಹರರ ಪದಕೆರಗಿ ಬೇಡಿ ಕೃತಿಗೊಲವ' ಎಂದು ತನ್ನ ಇಷ್ಟದೇವತೆಯಾದ ಕೋಳ್ಯೂರು ಶಂಕರನಾರಾಯಣ ದೇವರನ್ನೂ ಸ್ತುತಿಸಿದ್ದಾನೆ.

`ಅಂಶುಮತೀಕಲ್ಯಾಣ' ಮತ್ತು `ಕುಮುದಾಕ್ಷಿಕಲ್ಯಾಣ' ಎಂಬೆರಡು ಪ್ರಸಂಗಗಳನ್ನು ಬರೆದ ಕವಿ ಪೆರ್ಲಕ್ಕೆ ಸಮೀಪದವನು. ಕವಿಯ ಹೆಸರು ಚವರ್ಕಾಡು ಶಂಭು ಜೋಯಿಸನೆಂದು. ಚವರ್ಕಾಡನ್ನು ಈತ `ಚವರೀವನಾಲಯ' ಎಂದು ಸಂಸ್ಕೃತೀಕರಿಸಿ ಹೇಳಿದ್ದಾನೆ. ಕವಿ ತನ್ನ ಹೆಸರನ್ನು ಹೇಳಿದ ರೀತಿ ಮಾತ್ರ ತುಂಬ ಒಗಟಾದುದು:
`ಶರಧಿಯಾದಿಗೆ ಬಿಂದುವನು ಸಂ-
ಸ್ಕರಿಸಿ ನಭದಂತ್ಯಕ್ಕೆ ಶೃಂಗವ-'

ಶರಧಿಯಾದಿ ಎಂದರೆ ಶ, ಅದಕ್ಕೆ ಬಿಂದು ಕೊಟ್ಟರೆ 'ಶಂ' ಎಂದಾಗುತ್ತದೆ. ನಭದಂತ್ಯ ಎಂದರೆ ಭ, ಅದಕ್ಕೆ ಕೊಂಬು ಕೊಟ್ಟರೆ `ಭು' ಎಂದಾಗುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ಗುಟ್ಟಾಗಿ ತನ್ನ ಹೆಸರನ್ನು ಸೂಚಿಸಿರುವ ಈ ಕವಿ ತನ್ನ ಪ್ರಸಂಗದ ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ `ಉರುಡೂರ ಮಹಲಿಂಗೇಶ್ವರ'ನನ್ನೂ ಸ್ತುತಿಸಿರುವನು. ಕುದ್ರೆಪ್ಪಾಡಿಯನ್ನು `ಹಯಪುರ-ತುರಗಪುರ' ಎಂದೆಲ್ಲ ಸಂಬೋಧಿಸಿರುವ ಕುದ್ರೆಪ್ಪಾಡಿ ಈಶ್ವರಯ್ಯನು ಬರೆದಿರುವ ಏಕೈಕ ಪ್ರಸಿದ್ಧಕೃತಿ `ಸುಧನ್ವಕಾಳಗ'. ಈತನ ಕಾಲ ಕ್ರಿ.ಶ. 1800-1860ರ ಮಧ್ಯಕಾಲ ಎಂದು ಊಹಿಸಿ ಹೇಳಿದವರು ದಿ. ಸಿರಿಬಾಗಿಲು ವೆಂಕಪ್ಪಯ್ಯನವರು. ಕಾರಡ್ಕದ ಮುಂಡೊಡಲಲ್ಲಿರುವ ನಾರಾಯಣ ಕವಿ `ಸತ್ಯಭಾಮಾಪರಿಣಯ' ಮತ್ತು `ರೇವತೀ ಕಲ್ಯಾಣ'ವೆಂಬ ಎರಡು ಯಕ್ಷಗಾನಪ್ರಸಂಗಗಳನ್ನೂ `ಅನಂತವ್ರತಮಹಾತ್ಮೆ' ಎಂಬ ಒಂದು ಷಟ್ಪದೀಗ್ರಂಥವನ್ನೂ ಬರೆದಿರುವನು.

ಖ್ಯಾತ ಹರಿದಾಸನೂ ಯಕ್ಷಗಾನಭಾಗವತನೂ ಎನಿಸಿರುವ ಮಧೂರು ಸಮೀಪದ ಬನ್ನೂರಿನ ನಾರಾಯಣ ಭಾಗವತನು ರಚಿಸಿದ ಏಕೈಕ ಕೃತಿ `ಮೂಲಕಾಸುರ ಕಾಳಗ'. ಪುಂಡೂರು ಸಮೀಪದ ಆಲಂಕೂಡ್ಲು ರಾಮಕೃಷ್ಣಯ್ಯ ರಚಿಸಿದ ಏಕೈಕಕೃತಿ `ವಾಲಿವಿಜಯ'.

ಬಾಯಾರುಗ್ರಾಮದ ಪೆರುವಡಿಯಲ್ಲಿ ಜೀವಿಸಿದ್ದ ಸಂಕಯ್ಯ ಭಾಗವತರು ರಚಿಸಿದ `ಕೃಷ್ಣಾರ್ಜುನಕಾಳಗ' ಮತ್ತು `ಬಭ್ರುವಾಹನಕಾಳಗ'ಗಳು ಯಕ್ಷಗಾನ ರಂಗಭೂಮಿಯನ್ನೇ ಬೆಳಗಿದ ಅತ್ಯುನ್ನತಕೃತಿಗಳು ಎನ್ನಬಹುದು. ಇವರು ಇದಲ್ಲದೆ `ಘಟೋತ್ಕಚನ ಕಾಳಗ', `ಅತಿಕಾಯ ಇಂದ್ರಜಿತು ಮೈರಾವಣ ಕಾಳಗ', `ಪ್ರಮೀಳಾಸಂಧಾನ' ಎಂಬ ಇನ್ನಿತರ ಉತ್ತಮಕೃತಿಗಳನ್ನೂ ರಚಿಸಿರುವರು. ಮಾತ್ರವಲ್ಲ ತುಳು ಯಕ್ಷಗಾನಕ್ಕೆ ನಾಂದಿ ಹಾಡಿದ ಆದಿಪುರುಷರಿವರು. ಇವರ `ಪಂಚವಟಿ-ವಾಲಿಸುಗ್ರೀವರ ಕಾಳಗ'ವೆಂಬ ತುಳುಪ್ರಸಂಗವು ಒಂದು ಹೊಸ ಪ್ರಯೋಗವಾಗಿದೆ.

ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನ ಹುಟ್ಟೂರಾದ ಕುಂಬಳೆಯಲ್ಲಿಯೇ ಹುಟ್ಟಿದ ನರಸಿಂಹ ನಾಯಕ ರೆಂಬ ಕವಿಗಳು `ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರೋಪಾಖ್ಯಾನ', `ಸತ್ಯನಾರಾಯಣಕತೆ', ಮತ್ತು `ಪಾದುಕಾ ಪ್ರದಾನ'ವೆಂಬ ಮೂರು ಪ್ರಸಂಗಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿರುವರೆಂದು ತಿಳಿದುಬಂದಿದೆ. ಆದರೆ ನಾನು ಈ ಪ್ರಸಂಗಗಳನ್ನು ಇನ್ನೂ ನೋಡಿಲ್ಲ.

ಮಯ್ಯರ ಮನೆತನದವನೆನ್ನಲಾದ ತಲೆಪ್ಪಾಡಿಯ ಕವಿಯೊಬ್ಬ `ರಾಜಸೂಯಾಧ್ವರ' ಮತ್ತು `ಗಿರಿಜಾಕಲ್ಯಾಣ'ವೆಂಬ - ಈಗ ರಂಗಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿರುವ ಎರಡು ಕೃತಿಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿರುವನು. ರಾಜಸೂಯಾಧ್ವರ ತಾಳಮದ್ದಳೆಗೂ ಒಪ್ಪುವ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಕೃತಿ. ಇಂತಹ ಸುಪ್ರಸಂಗವೊಂದನ್ನು ರಚಿಸಿದವನು, ಕೇರಳ ಕರ್ನಾಟಕ ಗಡಿ ಪ್ರದೇಶ ವೆನಿಸಿದ ತಲೆಪ್ಪಾಡಿಯವನು. ತಲೆಪ್ಪಾಡಿಯನ್ನು ಈತ `ಶಿರವಟಿಪುರ' ಎಂದು ತನ್ನ ಪ್ರಸಂಗದಲ್ಲಿ ಹೆಸರಿಸಿದ್ದಾನೆ.

ಜತ್ತಿ ಈಶ್ವರ ಭಾಗವತರು ಕನ್ನಡದ ಮಹಾಪಂಡಿತರು. ಹಳಗನ್ನಡ ಕಾವ್ಯಗಳ ಚೆನ್ನಾದ ಪರಿಚಯವುಳ್ಳವರು. ಅದಕ್ಕೆ ತಕ್ಕಂತೆ ಅವರು `ಮಕರಾಕ್ಷಕಾಳಗ'ವೆಂಬ ಪ್ರೌಢ ಪ್ರಸಂಗವೊಂದನ್ನು ರಚಿಸಿರುವರು. ರಂಗಭೂಮಿಗೆ ಕಳೆಯೇರಿಸಿದ ಕೃತಿ - `ಮಕರಾಕ್ಷ ಕಾಳಗ'. ಇವರು `ನಂದಿನೀವಿಲಾಸ', `ರೇವತೀವಿಲಾಸ', `ಚಂದ್ರಕಾಂತಿ ಕಲ್ಯಾಣ', ಮತ್ತು `ವರಾಹಚರಿತ್ರ' ಎಂಬ ಪ್ರಸಂಗಗಳನ್ನೂ ರಚಿಸಿರುವರು. ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನ ರಾಮಾಯಣ ಪ್ರಸಂಗಗಳು ಆ ಕಾಲಕ್ಕೆ ಅತ್ಯುತ್ತಮಕೃತಿಗಳಾಗಿದ್ದರೂ, ಮುಂದೆ ರಂಗಭೂಮಿಯ ಅಭಿರುಚಿ ಬೆಳೆಯುತ್ತಾ ಹೋದಂತೆ, ಪ್ರಸಂಗಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಕೆಲವೊಂದು ಬದಲಾವಣೆ ಗಳಾದುದನ್ನು ನಾವು ಕಾಣುತ್ತೇವೆ. ಈ ಬದಲಾವಣೆಯನ್ನು ಗಮನಿಸಿ, ಜತ್ತಿ ಈಶ್ವರ ಭಾಗವತರು ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನ ಕೃತಿಗಿಂತ ಭಿನ್ನವಾದ ಹೊಸ ರಾಮಾಯಣ ಪ್ರಸಂಗ ವೊಂದನ್ನು ರಚಿಸಿರುವರು. `ಸಂಪೂರ್ಣರಾಮಾಯಣ' ಎಂದು ಅದಕ್ಕೆ ನಾಮಕರಣ ವನ್ನು ಮಾಡಿರುವರು.

ಕುಂಬಳೆಗೆ ಸಮೀಪದ ಮೇಣ ರಾಮಪ್ಪ ಭಟ್ಟರ ಎರಡು ಅಪೂರ್ವಕೃತಿಗಳು - `ಸುಂದೋಪಸುಂದೋಪಾಖ್ಯಾನ' ಮತ್ತು `ಮದನಾಂಗಿ ಕಲ್ಯಾಣ', ಪಟ್ಟಾಜೆ ಕೇಶವ ಭಟ್ಟರ ಏಕೈಕ ಕೃತಿ `ದಶರಥೋತ್ಪತ್ತಿ ಸುಮಿತ್ರಾ ಸ್ವಯಂವರ.'
ಇತ್ತೀಚೆಯವರಾದ ದಿ| ಬಲಿಪ್ಪ ನಾರಾಯಣ ಭಾಗವತರು ಯಕ್ಷಗಾನರಂಗಕ್ಕೆ ನೀಡಿದ ಕೊಡುಗೆ ಅಪಾರ. ಅವರು ರಂಗಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಹೊಸ ಪ್ರಯೋಗಗಳನ್ನು ಮಾಡಿ, ಅದನ್ನು ತಿದ್ದಿ ಸಂಸ್ಕರಿಸಿದವರು. ಅದೇ ರೀತಿ ಯಕ್ಷಗಾನ ಸಾಹಿತ್ಯಪ್ರಪಂಚಕ್ಕೆ ಅವರು ಸುಮಾರು ಇಪ್ಪತ್ತು ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಪ್ರಸಂಗಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿಕೊಟ್ಟಿರುವರು. ಸ್ವತಃ ಭಾಗವತರೂ ವಿದ್ವಾಂಸರೂ ಪ್ರಯೋಗಶೀಲರೂ ಆಗಿರುವ ಬಲಿಪ್ಪರ ಪ್ರಸಂಗಗಳು ರಂಗಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಎಂದಿಗೂ ಸೋಲುವುದಿಲ್ಲ. ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬನ ಕಾಲದಿಂದ ಕೊಂಚ ಕೊಂಚವೇ ಬದಲಾಗುತ್ತಾ ಬಂದ, ಯಕ್ಷಗಾನಪ್ರಸಂಗಗಳ ಆಶಯಗಳಿಗೆ, ಬಲಿಪ್ಪರು ಒಂದು ಹೊಸ ಶೈಲಿಯನ್ನೇ ಒದಗಿಸಿದಂತಾಗಿದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಅವರ `ಕೃಷ್ಣಾರ್ಜುನ ಕಾಳಗ'ವನ್ನೇ ನೋಡಿ. ಸಂಕಯ್ಯ ಭಾಗವತರ ಕೃಷ್ಣಾರ್ಜುನ ಕಾಳಗಕ್ಕಿಂತ ಭಿನ್ನವಾಗಿ ಈ ಕೃತಿ ತನ್ನತನವನ್ನು ಸಾರುತ್ತಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ ರಂಗಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಕಳೆಯೇರಬಹುದಾದ ಅನೇಕ ಹೊಸ ಆಶಯಗಳಿವೆ. ಈ ಹೊಸತನವನ್ನು ನಾವು ಯಾರೂ ಗಮನಿಸಿಲ್ಲ. ಬಲಿಪ್ಪರ ರಂಗತಂತ್ರಜ್ಞತೆ ಮತ್ತು ಪಳಗಿದ ಸಾಹಿತ್ಯಪ್ರವಣತೆಯ ಮಹತ್ತ್ವ ಅರಿವಾಗುವುದು ಇಲ್ಲಿ!
ಯಕ್ಷಗಾನಸಾಹಿತ್ಯಕ್ಕೆ ತಮ್ಮ ಅಳಿಲಸೇವೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದ ಇತರ ನಾಲ್ವರು ಕವಿಗಳೆಂದರೆ, `ವಿಜಿತಾಶ್ವವಿಜಯ'ವನ್ನು ಬರೆದ ಪುಂಡೂರು ರಾಮಚಂದ್ರ ಪುಣಿಂಚತ್ತಾಯರು. `ಶಂಬರಾಸುರ ಕಾಳಗ'ವನ್ನು ಬರೆದ ಮಂಜೇಶ್ವರ ಶ್ರೀಧರ ಭಟ್ಟರು.`ಕಾಳಿಂಗಮರ್ದನ' ವನ್ನು ಬರೆದ ಪುಂಡೂರು ದಾಮೋದರ ಪುಣಿಂಚತ್ತಾಯರು ಹಾಗೂ `ವಿಶ್ರುತಾಖ್ಯ ವಿಜಯ'ವನ್ನು ಬರೆದ ಕಂಡೆತ್ತೋಡಿ ನಾರಾಯಣ ಕೇಕುಣ್ಣಾಯರು. ಪುಂಡೂರು ದಾಮೋದರ ಪುಣಿಂಚತ್ತಾಯರು `ಕಚದೇವಯಾನಿ' ಎಂಬ ಸಂಗೀತನಾಟಕವನ್ನೂ `ಶೋಭನಗೀತೆ'ಯೆಂಬ ಹಾಡುಗಳ ಸಂಕಲನವನ್ನೂ `ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯ ವಿವಾಹ, ನೆಲ್ಲಿತ್ತಟ್ಟು ಕ್ಷೇತ್ರಮಹಾತ್ಮೆ, ಕುಂಬಳೆಸೀಮೆತ ಚರಿತ್ರೆ (ತುಳು)' ಎಂಬ ಇನ್ನಿತರ ಪದ್ಯಕೃತಿಗಳನ್ನೂ ಹಲವಾರು ರಾಷ್ಟ್ರಗೀತಗಳನ್ನೂ ರಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಪುಂಡೂರು ಲಕ್ಷ್ಮೀನಾರಾಯಣ ಪುಣಿಂಚ ತ್ತಾಯರು `ಸ್ವರಾಜ್ಯಗೀತಾಮೃತ' `ರಾಷ್ಟ್ರಗೀತಾರತ್ನಾಕರ', `ಲೀಲೆ' ಮುಂತಾದ ರಾಷ್ಟ್ರಗೀತ ಗಳ ಸಂಕಲನವನ್ನೇ ರಚಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಯಕ್ಷಗಾನಭಾಗವತರಾದ ಪುತ್ತಿಗೆ ರಾಮಕೃಷ್ಣ ಜೋಯಿಸರು `ಶ್ರೀರಾಮ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ' ಎಂಬ ಪ್ರಸಂಗವನ್ನೂ, ಅವರ ಸಹೋದರ ಡಿ. ವಿ. ಹೊಳ್ಳರು `ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ವಿಜಯ', `ಅಕ್ಷಯಾಂಬರವಿಲಾಸ', `ದಾನಶೂರಕರ್ಣ', `ತ್ರಿಪುರಮಥನ', `ವಿಷ್ಣುಲೀಲೆ' `ಗಣೇಶ ಮಹಾತ್ಮೆ', `ಮಧುಪುರಮಹಾತ್ಮೆ', `ಅಶೋಕಸುಂದರಿ', `ಶ್ರೀರಾಮ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ', `ತುಲಸೀಪರಿಣಯ', `ಗಜೇಂದ್ರಮೋಕ್ಷ', `ಜನಾರ್ದನಕಾಳಗ' - ಎಂಬ ಹನ್ನೆರಡು ಉತ್ತಮಕೃತಿಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿರುವರು. ಅಡೂರು ಬಳಕಿಲ ವಿಷ್ಣಯ್ಯನವರು `ದಶಾವತಾರ', `ಶಲ್ಯಾವಸಾನ', `ಸಹದೇವವಿಜಯ', `ವೀರಮಕರಾಕ್ಷ', `ದೇವೀಮಹಾತ್ಮೆ' `ಭಕ್ತಮಾರ್ಕಂ ಡೇಯ' `ಪರಶುರಾಮಕ್ಷೇತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿ', `ಸ್ವರಾಜ್ಯವಿಜಯ', `ಚಂದ್ರಗುಪ್ತ ಚರಿತ್ರೆ', `ಸುಭದ್ರಾ ಪರಿಣಯ', `ಸುಂದೋಪಸುಂದಾಖ್ಯಾನ', `ಅತಿಕಾಯ ಇಂದ್ರಜಿತು ಮೈರಾವಣ ಕಾಳಗ', `ಜರಾಸಂಧವಧೆ', `ವಿಕ್ರಮಾದಿತ್ಯ ಚರಿತ್ರೆ' - ಹೀಗೆ 14 ಕೃತಿಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿದ್ದಾರೆ.
ಯಕ್ಷಗಾನದಲ್ಲಿ ಹೊಸ ಆಶಯಗಳನ್ನು ತುಂಬಿ, ರಂಗಸಾಹಿತ್ಯಕ್ಕೆ ಹೊಸ ರೂಪಗಳನ್ನು ಕೊಡುವ ಪ್ರಯತ್ನ ನಮ್ಮೂರಲ್ಲಿ ಆಯಾ ಕಾಲಕ್ಕೆ ಸಾಕಷ್ಟು ನಡೆದಿದೆ ಯೆಂಬುದಕ್ಕೆ ಮೇಲಿನ ಕೃತಿಗಳೇ ಸಾಕ್ಷಿ. ಇಂತಹ ರಂಗತಂತ್ರಜ್ಞರಲ್ಲಿ ನಾವು ಪಾರ್ತಿಸುಬ್ಬ ನನ್ನು ಹೊರತಾಗಿ ಹೇಳುವುದಾದರೆ, ಬಾಯಾರು ಸಂಕಯ್ಯ ಭಾಗವತರು, ಜತ್ತಿ ಈಶ್ವರ ಭಾಗವತರು, ಬಲಿಪ್ಪ ನಾರಾಯಣ ಭಾಗವತರು, ಡಿ. ವಿ. ಹೊಳ್ಳರು, ಅಡೂರು ಬಳಕಿಲ ವಿಷ್ಣಯ್ಯನವರು ಮತ್ತು ಕೀರಿಕ್ಕಾಡು ವಿಷ್ಣು ಭಟ್ಟರು - ಈ ಆರು ಮಂದಿಯನ್ನು ಹೆಸರಿಸಬಹುದು. ಕೀರಿಕ್ಕಾಡು ವಿಷ್ಣು ಭಟ್ಟರು ಯಕ್ಷರಂಗಕ್ಕೆ ಅನೇಕ ಹೊಸ ಪ್ರಸಂಗ ಗಳನ್ನು ಒದಗಿಸಿಕೊಟ್ಟ ಕವಿ. ಅವರು ಉತ್ತಮ ಕಾದಂಬರಿಕಾರರೂ ಹೌದು. ಒಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಪ್ರಸಂಗವು (ಉದಾ: ದೇವೀಮಹಾತ್ಮೆ, ಪ್ರಹ್ಲಾದಚರಿತೆ, ಸಮುದ್ರಮಥನ, ಕೃಷ್ಣಾರ್ಜುನಕಾಳಗ, ರುಕ್ಮಿಣೀಸ್ವಯಂವರ, ನರಕಾಸುರವಧೆ, ಬ್ರಹ್ಮಕಪಾಲ, ಶಕುಂತಲಾ ಪರಿಣಯ ಇತ್ಯಾದಿ) ಚಾಲ್ತಿಯಲ್ಲಿದ್ದಾಗ, ಅದನ್ನು ಕೈಬಿಟ್ಟು ಅದೇ ಕಥೆಯ ಹೊಸ ಪ್ರಸಂಗವನ್ನು ಬರೆಯಲು ಶ್ರಮಪಟ್ಟ ಬಲಿಪ್ಪರಲ್ಲಿ ಹೊಸ ಪ್ರಯೋಗಶೀಲತಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಕಾಳಜಿ ಇದ್ದುದನ್ನು ನಾವು ಗಮನಿಸಬಹುದು. ಜತ್ತಿ ಈಶ್ವರ ಭಾಗವತರ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಪ್ರಸಂಗ `ಮಕರಾಕ್ಷಕಾಳಗ' ಇದ್ದಾಗಲೇ ಬಳಕಿಲ ವಿಷ್ಣಯ್ಯನವರು `ವೀರಮಕರಾಕ್ಷ' ಎಂಬ ಪ್ರಸಂಗ ಬರೆಯಲು ಕಾರಣವೇನು? ಜತ್ತಿಯವರ ಪಾಂಡಿತ್ಯಪೂರ್ಣವಾದ ಪ್ರೌಢಶೈಲಿಯನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಸರಳೀಕರಿಸುವ ಪ್ರಯತ್ನ ಕಾಣುತ್ತದೆ. `ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣವಿಜಯ', `ದಾನ ಶೂರಕರ್ಣ', `ಶ್ರೀರಾಮಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ'ಗಳನ್ನು ಬರೆದ ಡಿ. ವಿ. ಹೊಳ್ಳರಲ್ಲೂ ಈ ರೀತಿಯ ಎಂದರೆ ಯಕ್ಷಗಾನಕ್ಕೆ ಹೊಸ ಆಶಯಗಳನ್ನು ದತ್ತಿನೀಡುವ ಕಾಳಜಿ ಇದ್ದಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಸಂಕಯ್ಯ ಭಾಗವತರಂತೂ ನವರಸಪ್ರಿಯರು. ಪ್ರತಿನಿಮಿಷಕ್ಕೂ ರಂಗಭೂಮಿಯನ್ನು ಸಪ್ಪೆಯಾಗಿರಿಸದ ಪ್ರಸಂಗಗಳು ಅವರವು. ಅವರು ಪ್ರೇಕ್ಷಕರ ನಾಡೀಬಡಿತವನ್ನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಬಲ್ಲವರು. ಕೃಷ್ಣಾರ್ಜುನಕಾಳಗದ ಕೊನೆಯ ಸನ್ನಿವೇಶವಂತೂ, ಪ್ರೇಕ್ಷಕರಿಗೆ ದಿಗಿಲು ಮತ್ತು ಆವೇಶ ಹುಟ್ಟಿಸುವಂಥದು. ಕೀರಿಕ್ಕಾಡು ವಿಷ್ಣು ಭಟ್ಟರು ಇತರರಾರೂ ಹೇಳದ, ರಚಿಸದ ಹೊಸ ಕಥಾನಕಗಳನ್ನು ಯಕ್ಷಗಾನರಂಗಭೂಮಿಗೆ ಅರ್ಪಿಸಿ ಕೃತಾರ್ಥರಾದವರು. ಅವರ `ಶ್ವೇತಕುಮಾರಚರಿತ್ರೆ' ಯಕ್ಷರಂಗಭೂಮಿಗೇ ಅದ್ಭುತ ಕೊಡುಗೆ. ಅದು ಚಿರಕಾಲ ಉಳಿಯಬಲ್ಲ ಒಂದು ಅಪೂರ್ವ ಕಲಾಕೃತಿ.

ಪೆರಡಾಲ ಕೃಷ್ಣಯ್ಯನವರು `ಯಾದವಾಭ್ಯುದಯ' ಮತ್ತು `ಗೆಲವಿನ ಕತ್ತಿ' ಎಂಬ ಪ್ರಸಂಗಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿರುವರು. ಹಾಗೆಯೇ ನಮ್ಮ ಗತಿಸಿಹೋದ ಕವಿಗಳಲ್ಲಿ ಯು. ಬಿ. ಗೋವಿಂದಯ್ಯನವರ `ಮರುತಾಶ್ವಮೇಧ' ಹಾಗೂ ಉಳಿಯುತ್ತಾಯ ವಿಷ್ಣು ಆಸ್ರರ `ಹಯಗ್ರೀವ ಚರಿತ್ರೆ' - ಕೃತಿಗಳನ್ನೂ ಹೆಸರಿಸಬಹುದು.
ನಾರಂಬಾಡಿ ಸುಬ್ಬಯ್ಯ ಶೆಟ್ಟರ `ದೇವುಪೂಂಜ ಪ್ರತಾಪ', `ತುಳುನಾಡ ಸಿರಿ', `ಕೋರ್ದಬ್ಬುಬಾರಗ', `ದಳವಾಯಿ ದುಗ್ಗಣ್ಣ', `ಸರ್ಪಶಕ್ತಿ' ಪ್ರಸಂಗಗಳಲ್ಲಿ ತುಳುನಾಡಿನ ಜಾನಪದ ಸತ್ತ್ವ ತುಂಬಿದ್ದು ಅವು ರಂಗಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಜಯಭೇರಿ ಬಾರಿಸಿವೆಯೆಂಬುದೂ ಉಲ್ಲೇಖನೀಯ.

ಕನ್ನಡಸಾಹಿತ್ಯಕ್ಕೆ ಕಾಸರಗೋಡಿನ ಕೊಡುಗೆ ಕೇವಲ ಪ್ರಸಂಗಸಾಹಿತ್ಯವಷ್ಟೇ ಇಲ್ಲ, ಇತರ ಪ್ರೌಢ ಸಾಹಿತ್ಯಪ್ರಕಾರಗಳಿಗೂ ನಮ್ಮೂರಿನಿಂದ ಅಪೂರ್ವ ಕೊಡುಗೆ ಸಂದಿದೆ. ಈ ನಿಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಮೊದಲು ಹೆಸರಿಸಬೇಕಾದದು ದಿ. ಮಂಜೇಶ್ವರ ಗೋವಿಂದ ಪೈಗಳ ಅಮರ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಕುರಿತು. ವೈಶಾಖಿ, ಗೊಲ್ಗೊಥಾ, ಹೆಬ್ಬೆರಳು -ಅವರ ಅಮರಕೃತಿಗಳು. ಅದರಲ್ಲೂ ಖಂಡಕಾವ್ಯಗಳ ಸಾಲಿನಲ್ಲೇ ಅದ್ವಿತೀಯವಾದ ಕೃತಿ ಗೊಲ್ಗೊಥಾ. 377 ಪಂಕ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಏಸುಕ್ರಿಸ್ತನ ಜೀವನದ ಚರಮಾಧ್ಯಾಯವನ್ನು ವರ್ಣಿಸುವ ಈ ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ಮಾನವಧರ್ಮದ ಹಿರಿಮೆ ವ್ಯಕ್ತವಾಗುತ್ತದೆ. ಒಟ್ಟು ಈ ಕಾವ್ಯವನ್ನು ಒಂದು ಅಪೂರ್ವ ಮಾನವೀಯದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಅವರು ರಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಕಾವ್ಯದ ಮೂಲಕ ಗೋವಿಂದ ಪೈಗಳು ಇತರ ಕರ್ನಾಟಕದ ಕವಿಗಳಿಗಿಂತಲೂ ತುಂಬ ಎತ್ತರದಲ್ಲಿ ನಿಲ್ಲುತ್ತಾರೆ. ಯೇಸು ವಿನ ಚರಮದಿನವನ್ನು ವರ್ಣಿಸುತ್ತಾ ಪೈಗಳು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ: ``ಲೋಕದ ಪಾಪದ ಸಾಲ ಅಂದು ಹೋಗುವುದೆಂದು ತಂಗಾಳಿ ಬೀಸುತ್ತದೆ. ದೇವಸುತನು ಸ್ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಬರುವನೆಂಬ ಸಂಭ್ರಮದಿಂದ ಅಂದು ಹಕ್ಕಿಗಳು ಉಲಿದುವು. ಇಂಥ ದುರ್ದಿನವನ್ನು ಹೇಗೆ ಮೂಡಿಸುವುದೆಂಬ ಚಿಂತೆಯಿಂದಲೇ ಸೂರ್ಯ ಉದಯಿಸುತ್ತಾನೆ. ವಾಕ್ಯಂ ರಸಾತ್ಮಕಂ ಕಾವ್ಯಂ- ಎಂದು ಕವಿ ವಿಶ್ವನಾಥ ಹೇಳಿದಂತೆ - ಇಲ್ಲಿಯ ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯವೂ ಕಾವ್ಯದ ಸ್ರೋತಸ್ಸನ್ನು ಹರಿಸುತ್ತಾ ಹೋಗುತ್ತದೆ. ಇಂತಹವರನ್ನು ಮಹಾಕವಿಯೆನ್ನದೆ ಇನ್ನಾರನ್ನು ಹೇಳಬೇಕು? ಹೀಗೆ ಪೈಗಳೇ ಕರ್ನಾಟಕಕ್ಕೆ ಕಾಸರಗೋಡಿನ ಮಹತ್ತ್ವದ ಕೊಡುಗೆ ಯಾಗುತ್ತಾರೆ.

ಇನ್ನೊಂದು ಹೆಸರಿಸಬಹುದಾದ ಅಪೂರ್ವ ಕೃತಿ `ಹೆಬ್ಬೆರಳು'. ಇದು ಗೀತ ನಾಟಕದ ಪ್ರಕಾರದಲ್ಲಿದೆ. ನಾಟಕ ಇಲ್ಲಿ ಮುಖ್ಯವಲ್ಲ. ಈ ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಪ್ರಕಟವಾದ ಆಶಯಕ್ಕೆ ನಾವು ಬೆರಗಾಗುತ್ತೇವೆ. ಒಂದು ಉತ್ತಮ ಆಧುನಿಕನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬರಬಹುದಾದ ಸಂಘರ್ಷ ಇಲ್ಲಿದೆ; ವಿಚಾರಧಾರೆ ಇಲ್ಲಿದೆ. ಅನೇಕ ಮಾನವೀಯ ಮೌಲ್ಯಗಳು ಇಲ್ಲಿವೆ. ದ್ರೋಣಾಚಾರ್ಯ ಮತ್ತು ಏಕಲವ್ಯ ಎಂಬೆರಡು ಪಾತ್ರಗಳು ಇಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಪೂರ್ವವಾದ ಕಲ್ಪನೆಗಳೊಂದಿಗೆ ನಮಗೆ ಇದಿರಾಗುತ್ತವೆ.

ಪ್ರೇಕ್ಷಕರೋ ಓದುಗರೋ ಆದ ನಾವು ಒಂದು ಅರಸೊತ್ತಿಗೆಯ ಕೆಳಗೆ ಅಸ್ವತಂತ್ರ ರೆನಿಸಿದ ದ್ರೋಣಾಚಾರ್ಯರ ಕಡೆಗೆ ವಾಲಬೇಕೇ? ಅಥವಾ ಗುರುಭಕ್ತಿಯ ಪರಮಾವಧಿ ಯಲ್ಲಿ ತನ್ನತನವನ್ನೇ ಮರೆತು ಅನಾಥವಾಗುತ್ತಿರುವ ಏಕಲವ್ಯನಿಗಾಗಿ ಮರುಗಬೇಕೇ? ಎಂಬ ತಾಕಲಾಟದಲ್ಲಿ ತೊಳಲಾಡುತ್ತೇವೆ.

ಗೋವಿಂದ ಪೈಗಳು ಕವಿಗಳಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲ ಸಂಶೋಧಕರೂ ಹೌದು. ಕರ್ನಾಟಕದ ಪ್ರಾಚೀನಕವಿಗಳ ಕಾಲನಿರ್ಣಯವಿಚಾರದಲ್ಲಿ ಪೈಗಳ ಅಭಿಪ್ರಾಯಗಳಿಗೆ ನಾಡಿನುದ್ದಕ್ಕೂ ವಿದ್ವಾಂಸರು ಮನ್ನಣೆ ಕೊಟ್ಟದ್ದನ್ನು ಕಾಣುತ್ತೇವೆ.

ಪೈಗಳದು ರಾಜ್ಯಮಟ್ಟದ - ರಾಷ್ಟ್ರಮಟ್ಟದ ಸಂಶೋಧನೆ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ; ಅದು ಅಂತಾರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮಟ್ಟದ ಸಂಶೋಧನೆಯೆಂದೂ ಹೇಳಬಹುದು. ಉದಾ: ಗ್ರೀಸ್ ದೇಶದ ಭೂಗೋಳತಜ್ಞನಾದ ಪ್ತೊಲೆಮಿಯ ಬರಹಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬರುವ ಹೆಸರುಗಳು ಕರ್ನಾಟಕ ಪ್ರದೇಶದವು ಎಂದು ಅವರು ನಿಖರವಾಗಿ ಸಾರಿದ್ದಾರೆ. ಗ್ರೀಕ್ ಭಾಷೆ ಯಲ್ಲಿದ್ದು ಯಾರಿಗೂ ಅರ್ಥವಾಗದ ಈ ವಿಚಾರವನ್ನು ಪೈಗಳು ಅರ್ಥಮಾಡಿ ವಿಶ್ಲೇಷಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ಮೌರ್ಯ ಚಂದ್ರಗುಪ್ತನು ಗ್ರೀಕ್ ದೇಶದ ಸೆಲ್ಯುಕಸನನ್ನು ಸೋಲಿಸಿದನೆಂದೂ ಅವನಿಗೆ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಎಂಬರ್ಥದ `ಬಸಿಲೆಸ್' ಎಂಬ ಬಿರುದಿತ್ತೆಂದೂ, ಅದರಿಂದಲೆ `ವೃಷಲ' ಎಂಬ ಪದ ಹುಟ್ಟಿತೆಂದೂ ಅವರು ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ. ವಿಶಾಖದತ್ತ ಕವಿಯು ಬರೆದ `ಮುದ್ರಾರಾಕ್ಷಸ'ವೆಂಬ ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಚಾಣಕ್ಯನು ಚಂದ್ರಗುಪ್ತನನ್ನು ವೃಷಲನೆಂದೇ ಸಂಬೋಧಿಸಿರುವ ವಿಚಾರ ಇಲ್ಲಿ ಗಮನಾರ್ಹ.

ಕವಿರನ್ನನ ಗದಾಯುದ್ಧವನ್ನು ಸಮರ್ಥರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಸಂಪಾದಿಸಿ, ಗ್ರಂಥ ಸಂಪಾದನೆಯ ಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿಯೂ ಕಾಸರಗೋಡಿನವರು ಹಿಂದಲ್ಲ - ಎಂದು ಪ್ರಪ್ರಥಮವಾಗಿ ತೋರಿಸಿಕೊಟ್ಟ ದಿ| ಕಾವೇರಿಕಾನ ಕೃಷ್ಣ ಭಟ್ಟರದು ಅದ್ಭುತ ಸಾಹಸ. ಅವರ `ಪಂಚಾಮೃತ'ವೂ ಒಂದು ಉತ್ತಮಕೃತಿ.

ಅನುವಾದಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಹೆಸರಾದವರು ದಿ| ಮೊಳೆಯಾರ ಶಂಕರನಾರಾಯಣ ಭಟ್ಟರು. ಇವರಲ್ಲದೆ, ಮೊಳೆಯಾರ ಮನೆತನದ ಇನ್ನೂ ಹಲವು ವಿದ್ವಾಂಸರು ಸಾಹಿತ್ಯಸೇವೆ ಮಾಡಿ ಕೀರ್ತಿಗಳಿಸಿದವರಿದ್ದಾರೆ. ಪೂರ್ವಕಾಲದಿಂದಲೂ ಇಲ್ಲಿ ಒಂದು ಪಂಡಿತಪರಂಪರೆಯಿತ್ತು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಇನ್ನೂ ಅನೇಕ ದಾಖಲೆಗಳು ನಮಗೆ ಉದಾಹರಣೆಯಾಗಿ ಸಿಗುತ್ತಿವೆ.

[`ಕನ್ನಡವಾಣೀ', ಪ್ರಬಂಧಗಳ ಸಂಕಲನದಲ್ಲಿ ಪ್ರಕಟಿತ]

_

ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತವಾದ
ಭಾರತೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿ

ರಾಮಾಯಣವನ್ನು ರಚಿಸಿದ ಕವಿ ವಾಲ್ಮೀಕಿ. ಪೂರ್ವಾಶ್ರಮದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಧನಾಗಿದ್ದು, ಸುಲಿಗೆ-ದರೋಡೆಗಳನ್ನು ನಡೆಸುತ್ತಿದ್ದವನು ಅನಂತರ ಸಪ್ತರ್ಷಿಗಳ ಸಂಸರ್ಗದಿಂದ, ಅವರ ಮಾತಿನಿಂದ, ತಾನು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದ ಕೆಲಸ ತಪ್ಪು ಎಂಬ ಅರಿವಾಗಿ, ಪಶ್ಚಾತ್ತಾಪ ಹೊಂದಿ, ತಪಸ್ಸು ಮಾಡಿ, ಹೊಸ ವ್ಯಕ್ತಿಯಾಗಿ ಮೂಡಿಬಂದವನು. `ವಲ್ಮೀಕ' ಎಂದರೆ ಹುತ್ತ. ವ್ಯಾಧನು ತಪಸ್ಸಿಗೆ ಕುಳಿತ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ಕಾಲಾಂತರದಲ್ಲಿ ಹುತ್ತವು ಬೆಳೆಯಿತು. ವಲ್ಮೀಕದಿಂದ ಅಥವಾ ಹುತ್ತದಿಂದ ಹುಟ್ಟಿಬಂದವನೇ `ವಾಲ್ಮೀಕಿ'. ಹುತ್ತದ ಮಗ ಎಂದರೆ ಮಣ್ಣಿನ ಮಗ ಎಂದರ್ಥ. ವ್ಯಾಧನು ನಿಜವಾದ ಈ ಮಣ್ಣಿನ ಮಗ ಅಲ್ಲ.

ವ್ಯಾಧ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಅಥವಾ ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ಪೂರ್ವಾಶ್ರಮದ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಈ ಮಣ್ಣಿನ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯಲ್ಲ. ಕೊಲೆ, ಸುಲಿಗೆ, ದರೋಡೆ, ಸ್ವಾರ್ಥ, ತನ್ನ ಕುಟುಂಬಪೋಷಣೆಗಾಗಿ ಪರರ ಶೋಷಣೆ - ಇವು ಭಾರತೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯಲ್ಲ. ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಹುತ್ತದ ಮಣ್ಣಿನಿಂದ ಹುಟ್ಟಿ ಬಂದ ಬಳಿಕವೇ ಅವನಿಗೂ ಈ ಮಣ್ಣಿನ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಅರ್ಥವಾದದ್ದು. ಈ ಮಣ್ಣಿನ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಎಷ್ಟು ಸುಂದರವಾದದ್ದು, ಎಷ್ಟು ಸುಮಧುರವಾದದ್ದು. ಹಿಂದೆ ಮನುಷ್ಯರ ಬೇಟೆಯಾಡುತ್ತಿದ್ದ ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಈಗ ಪಕ್ಷಿಯ ಬೇಟೆಯನ್ನು ಸಹ ಸಹಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಅವನ ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ಕರುಣೆ ತುಂಬಿದೆ. ಹುತ್ತದಿಂದೆದ್ದು ಬರುವಾಗ ಅವನು ಕಂಡದ್ದೇನು? ಗಂಡು ಹೆಣ್ಣು ಕ್ರೌಂಚಪಕ್ಷಿಗಳೆರಡು ಮರದ ಮೇಲೆ ಜೊತೆಯಾಗಿ ಕುಳಿತಿದ್ದುವು. ಬೇಡ ನೊಬ್ಬ ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಗಂಡುಹಕ್ಕಿಯನ್ನು ಕೊಂದುಬಿಡುತ್ತಾನೆ. ಆಗ ಹೆಣ್ಣುಹಕ್ಕಿ ಅಳುತ್ತದೆ. ಈ ಹಕ್ಕಿಯ ಅಳುವು ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಕದಡಿತು. ಹೆಣ್ಣು ಹಕ್ಕಿಯ ವಿರಹವನ್ನು ಕಂಡು, ದೈನ್ಯಾವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಕಂಡು ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ಕಣ್ಣುಗಳಲ್ಲೂ ಶೋಕಜಲ ಉಕ್ಕಿ ಬಂತು. ಅಲ್ಲೇ ಕೆಳಗೆ ಆ ಬೇಡ ನಿಂತಿದ್ದಾನೆ! ಅವನು ಎಂತಹ ಒಬ್ಬ ಕ್ರೂರಿ! ವಾಲ್ಮೀಕಿಗೆ ಕೋಪ ಬರುತ್ತದೆ.! ಶೋಕವನ್ನು ತಡೆಯಲಾರದೆ ಉಂಟಾದ ಕೋಪ! ಆತ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ:

ಮಾ ನಿಷಾದ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ತ್ವಮಗಮಃ ಶಾಶ್ವತೀಃ ಸಮಾಃ |
ಯತ್ ಕ್ರೌಂಚಮಿಥುನಾದೇಕಂ ಅವಧೀಃ ಕಾಮಮೋಹಿತಮ್ ||

(ಪ್ರೇಮತುಂಬಿದ ಗಂಡು ಹೆಣ್ಣು ಹಕ್ಕಿಗಳಲ್ಲಿ
ಗಂಡು ಹಕ್ಕಿಯ ಕೊಂದ ಎಲೆ ಬೇಡನೆ
ಹೆಣ್ಣುಬಾಳಿಗೆ ವಿರಹದುಃಖವನು ತಂದಿರುವ
ನೀನುಳಿಯದಿರು ಬಹಳ ಕಾಲವರೆಗೆ)

ಮಣ್ಣಿನ ಮಗನಾಗಿ ಹೊಸಪರಿಸರದಲ್ಲಿ ಬೆಳೆದ ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ಮನಸ್ಸು ದುಃಖ- ಕೋಪ-ಉದ್ವೇಗಗಳಿಂದ ತುಂಬಿ ಅಶಾಂತಿಯ ತವರಾಗಿತ್ತು. ಆಗಲೇ ನಾರದರು ಬಂದು - ``ಇದು ದೈವೇಚ್ಛೆ. ನಿನ್ನ ಶೋಕವೇ ಶ್ಲೋಕವಾಗಿದೆಯಪ್ಪಾ! ಇದರ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ನೀನೊಂದು ಕಥೆ ಬರೆಯಬೇಕಾಗಿದೆ. ಅದೇ ರಾಮನ ಕಥೆ'' ಎಂದು ಕಥೆಯ ಸಾರವನ್ನು ಹೇಳಿ, ಮುಂದೆ ಬ್ರಹ್ಮನ ವರದಿಂದ ನಿನಗೆ ಎಲ್ಲವೂ ಹೊಳೆಯುವುದು - ಎನ್ನುವನು. ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಮತ್ತೆ ಕುತೂಹಲದಿಂದ ನಾರದರೊಡನೆ ಹೀಗೆ ಪ್ರಶ್ನಿಸುವನು:

ಕೋನ್ವಸ್ನಿನ್ ಸಾಂಪ್ರತಂ ಲೋಕೇ ಗುಣವಾನ್ ಕಶ್ಚ ವೀರ್ಯವಾನ್ |
ಧರ್ಮಜ್ಞಶ್ಚ ಕೃತಜ್ಞಶ್ಚ ಸತ್ಯವಾಕ್ಯೋ ದೃಢವ್ರತಃ ||

-ಎಂದರೆ, ``ಈಗಿನ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಮಹಾಪುರುಷನೂ, ಸತ್ಯವಂತನೂ ಕೋಪ ವನ್ನು ಗೆದ್ದವನೂ ಆಗಿರುವ ಪುಣ್ಯಾತ್ಮನಾರು? ಧನುವಿಗೆ ಶಿಂಜಿನಿಯನ್ನು ಬಿಗಿದು ಟಂಕಾರ ಮಾಡಿದ ಮಾತ್ರಕ್ಕೇ ದೇವತೆಗಳೂ ಹೆದರಬೇಕಾದಂತಹ ಆ ವೀರಪುಂಗವ ನಾರು? ಆತನ ಚರಿತ್ರೆಯನ್ನು ಹೇಳು ಎನ್ನುವನು. ಆಗ ನಾರದರು ಅಂಥಾ ಗುಣಗಳುಳ್ಳ ಒಬ್ಬನೇ ಒಬ್ಬ ವ್ಯಕ್ತಿಯೆಂದರೆ, ಶ್ರೀರಾಮನು ಮಾತ್ರ ಎನ್ನುವನು. ಅದರಂತೆಯೇ ವಾಲ್ಮೀಕಿ ರಾಮನ ಕಥೆಯನ್ನು ಬರೆಯತೊಡಗಿದನು. ರಾಮಾಯಣದ ಮುಖ್ಯ ಉದ್ದೇಶವೇ ಅದು: ಧರ್ಮಜ್ಞನೂ, ಕೃತಜ್ಞನೂ, ಸತ್ಯಸಂಧನೂ, ಪರಾಕ್ರಮಿಯೂ ಆದ ಒಬ್ಬ ಶ್ರೇಷ್ಠಮಾನವನನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸುವುದು. ವಾಲ್ಮೀಕಿಗೆ ರಾಮನು ದೇವರಾಗಬೇಕಿಲ್ಲ. ಆತ ಒಬ್ಬ ಉತ್ತಮಮನುಷ್ಯನಾಗಬೇಕು ಅಷ್ಟೆ.

ರಾಮಾಯಣ ಎಂದರೇನು? ರಾಮನ ಅಯನವೇ ರಾಮಾಯಣ. `ಅಯನ' ಎಂದರೆ ನಡಿಗೆ, ಚಲನೆ, ಸಂಚಾರ (ಉಠಟಿರ, ಒಠತಟಿರ, ಘಚಿಟಞಟಿರ) ಎಂದು ಅರ್ಥ. ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ರಾಮಾಯಣ ಎಂದರೆ `ರಾಮನ ಕಥೆ, ರಾಮನ ಸಾಹಸಗಳು' ಎಂದು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಅರ್ಥವಾದರೂ ಆ ಪದಕ್ಕೆ ಅಷ್ಟೇ ಅರ್ಥವಲ್ಲ. `ರಾಮನ ಹೋಗುವಿಕೆ', ಎಂದರೆ `ರಾಮನ ನಡಿಗೆ' ಎಂಬ ಅರ್ಥಕ್ಕೂ ಇಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿದೆ.

ರಾಮನ ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ `ಹೋಗುವಿಕೆ' ಅಥವಾ `ಅಯನ' ಒಂದು ಮುಖ್ಯಕ್ರಿಯೆ. ಅದು ಭೌತಿಕವಾಗಿಯೂ ನಡೆದಿದೆ; ಅಭೌತಿಕವಾಗಿಯೂ, ಎಂದರೆ ತಾತ್ತ್ವಿಕವಾಗಿಯೂ ನಡೆದಿದೆ. `ಭೌತಿಕವಾದ ಗಮನ' ಎಂದರೆ ಬಾಲ್ಯದಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಜೊತೆ ಸಿದ್ಧಾಶ್ರಮಕ್ಕೆ ಪಯಣ. ಯೌವನದಲ್ಲಿ ಹೆಂಡತಿಯ ಮತ್ತು ತಮ್ಮನ ಜೊತೆ ಕಾಡಿಗೆ ಪಯಣ. ಅಲ್ಲಿಂದ ಕಿಷ್ಕಿಂಧೆ ಲಂಕೆಯವರೆಗೆ. ಹೀಗೆ ಶ್ರೀರಾಮನು ತನ್ನ 15ನೆಯ ವಯಸ್ಸಿನಲ್ಲಿಯೇ ಈ ಅಯನವನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಆತ ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗುವಾಗ ಆತನಿಗೆ ಸುಮಾರು 28 ವರ್ಷ ಪ್ರಾಯ. ಅಂತೂ ವನವಾಸ ಮುಗಿಸಿ ಬರುವಾಗ ರಾಮನ ಪ್ರಾಯ 42 ವರ್ಷ. ಎಂದರೆ, ಯೌವನದ ಬೆಳವಣಿಗೆ ಕುಂಠಿತವಾಗಿ ಮುಪ್ಪು ಪ್ರಾರಂಭವಾದ ಬಳಿಕವೇ ಆತನಿಗೆ ನಿಜವಾದ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕವಾದದ್ದು. ಅಷ್ಟರವರೆಗೂ ಅಯನವೇ! ಎಂದರೆ ಅರಮನೆಯ ಹೊರಗಿನ ಬದುಕು. ಜನಸಾಮಾನ್ಯರೊಡನೆ ಬೆರೆತ ಜೀವನ. ರಾಮನ ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ ಕಾಣುವುದೇ ಈ ಸರಳಜೀವನ.

ಅಭೌತಿಕವಾದ ಅಥವಾ `ತಾತ್ತ್ವಿಕವಾದ ಹೋಗುವಿಕೆ' ಎಂದರೆ ಯಾವುದು? ಅದು ರಾಮಮಾರ್ಗ; ರಾಮಪಂಥ. ರಾಮಾಯಣ ಬರೇ ಕಥೆಯಲ್ಲ. ಅದು ಒಂದು ಪಂಥ. ಅದು ಒಂದು `ಫಿಲಾಸಫಿ'. ಈಗ ಗಾಂಧೀಜಿ ಒಂದು ವ್ಯಕ್ತಿಯಲ್ಲ. ಗಾಂಧೀಜಿ ಒಂದು `ಫಿಲಾಸಫಿ'. ಅದನ್ನೇ `ಗಾಂಧೀಸಂ' ಎನ್ನುತ್ತೇವೆ. ಗಾಂಧೀಜಿ ದೊಡ್ಡ ರಾಮನ ಭಕ್ತ. ರಾಮಾಯಣ ಅವರಿಗೆ ವೇದ. ರಾಮನ ಬದುಕು ಅವರಿಗೆ ಆದರ್ಶವಾಗಿತ್ತು. ರಾಮ ಇಸಮ್ಮಿನ ಪ್ರಭಾವ ಗಾಂಧಿ ಇಸಮ್ಮಿನ ಮೇಲೆ ಸಾಕಷ್ಟು ಇದೆಯೆಂಬುದು ಸತ್ಯ. ಗಾಂಧೀಜಿ ಗುಂಡೇಟಿನಿಂದ ಸಾಯುವ ಕಾಲಕ್ಕೆ ಪ್ರಾಣಹೋಗುವ ಕಾಲಕ್ಕೆ ಅವರ ಬಾಯಿಯಿಂದ ಬಂದ ಕೊನೆಯ ಪದವೇ ಹೇ ರಾಮ್! ಹೇ ರಾಮ್!

ರಾಮಾಯಣದ ಪ್ರಭಾವ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದ ಜನರಲ್ಲಿ ಆದುದಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಉತ್ತರಭಾರತದ ಜನರ ಮೇಲೆ ಆಗಿದೆ. ಉತ್ತರ ಭಾರತದಲ್ಲಿ 'ರಾಮಲೀಲಾ' ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಹಬ್ಬ. ನಮ್ಮಲ್ಲಿ ರಾಮನ ಹಬ್ಬಕ್ಕೆ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯ ಬರಲೇ ಇಲ್ಲ. ಇಲ್ಲಿ 'ರಾಮನವಮಿ'ಯನ್ನು ಅಂಥಾ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಹಬ್ಬವಾಗಿ ನಾವು ಆಚರಿಸುವುದಿಲ್ಲ.
ಉತ್ತರ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ರಾಮಾಯಣ ಇಷ್ಟೊಂದು ಪ್ರಚಾರದಲ್ಲಿರಲಿಕ್ಕೆ ಕಾರಣ - ತುಲಸೀದಾಸ ಕವಿಯ ಹಿಂದೀ ರಾಮಾಯಣ ಅಥವಾ 'ರಾಮಚರಿತಮಾನಸ' ಎಂಬ ಗ್ರಂಥ. ರಾಮಚರಿತಮಾನಸ ಅಲ್ಲಿಯ ಜನರ ಸ್ವಂತ ಆಡುಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ರಚಿತವಾದುದ ರಿಂದ ಅದು ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಅರ್ಥವಾಯಿತು. ತುಂಬ ಜನಪ್ರಿಯವಾಯಿತು. ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಚಿತ್ರಿಸಿದ ಮನುಷ್ಯನಾದ ರಾಮನನ್ನು ಅವರು ದೇವರಾಗಿಯೇ ಪೂಜಿಸಿದರು. `ರಾಮ ನವಮಿ' ಸಾರ್ವತ್ರಿಕ ಹಬ್ಬವಾಯಿತು. `ರಾಮಲೀಲಾ' ಜನಪ್ರಿಯ ಉತ್ಸವವಾಯಿತು.
ನಮ್ಮಲ್ಲಿ, ಎಂದರೆ ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ರಾಮನೇ ಮುಖ್ಯವಾದ ದೇವಾಲಯಗಳು ಕಡಮೆ. ಅದೂ ಕರಾವಳಿಯಲ್ಲಿ - ಕನ್ಯಾಕುಮಾರಿಯಿಂದ ಗೋಕರ್ಣದ ವರೆಗಂತೂ ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ. ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ, ಆಂಧ್ರದಲ್ಲಿ, ಬೆಂಗಳೂರು ಮುಂತಾದ ಕಡೆ ಅಪೂರ್ವವಾಗಿ ಕೆಲವು ರಾಮಪೂಜಾಮಂದಿರಗಳು ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡರೂ ಅವು ಅಷ್ಟೊಂದು ಪುರಾತನವಾದುವೇನೂ ಅಲ್ಲ. ಏನಿದ್ದರೂ ಉತ್ತರ ಭಾರತದಷ್ಟು ರಾಮಭಕ್ತಿ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲವೆಂಬುದರಲ್ಲಿ ಸಂದೇಹವಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ರಾಮನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತೆಯಂತೂ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕವಾಗಿ ಅಂಗೀಕೃತವಾದ ಒಂದು ಸತ್ಯ. ಭಾರತೀಯರಿಗೆ ರಾಮಾಯಣ ಮತ್ತು ಮಹಾಭಾರತ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಮುಖ ವಾದ ಆದರ್ಶಗ್ರಂಥಗಳು. ಮನುಸ್ಮೃತಿಯಲ್ಲಿ ಒಂದು ಮಾತು ಬರುತ್ತದೆ:

ಏತದ್ದೇಶಪ್ರಸೂತಸ್ಯ ಸಕಾಶಾದಗ್ರಜನ್ಮನಃ |
ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಧಿಷ್ಠೇರನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಸರ್ವಮಾನವಾಃ ||

ಈ ದೇಶದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದ ಅಣ್ಣಂದಿರ ನಡತೆಯನ್ನು ನೋಡಿ ಇತರ ದೇಶಗಳ ಜನರು ತಮ್ಮ ನಡವಳಿಕೆಗಳನ್ನು ತಿದ್ದಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ ಎಂದು ಇದರ ಅರ್ಥ. ಹಿಂದೆ ನಮ್ಮ ಅನುಕರಣೆಯನ್ನು ವಿದೇಶೀಯರು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದರೆ ಇವತ್ತು ವಿದೇಶಿಯರ ಅನುಕರಣೆ ಯನ್ನು ನಾವು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದೇವೆ. ಭಾರತದ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಇಷ್ಟೊಂದು ಉಚ್ಚವೂ ಉನ್ನತವೂ ಆಗಿರಲು ನಮ್ಮ ರಾಮಾಯಣ ಮತ್ತು ಮಹಾಭಾರತ ಗ್ರಂಥಗಳು ನಮ್ಮ ಮೇಲೆ ಬೀರಿದ ಪ್ರಭಾವವೇ ಕಾರಣ.
ದೇವುಡು ಅವರು ಒಂದು ಮಾತು ಹೇಳಿದರು: ಮಹಾಭಾರತ ನಾನಾ ಬಿಳಲು ಗಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ವಿಸ್ತಾರವಾಗಿ ಹರಡಿರುವ ಒಂದು ಭವ್ಯವೃಕ್ಷವಾದರೆ, ರಾಮಾಯಣ ಎತ್ತರ ವಾಗಿ ಬೆಳೆದು, ಗಂಭೀರವಾಗಿ ನಿಂತಿರುವ ಪವಿತ್ರವಾದ ಒಂದು ಅಶ್ವತ್ಥವೃಕ್ಷ ಎಂದು. ನಮ್ಮಲ್ಲಿ ಸೃಷ್ಟಿಯಾದ ರಾಮಾಯಣದ ಆಖ್ಯಾನಗಳಿಗೆ ಲೆಕ್ಕವುಂಟೇ? ಇಲ್ಲಿ ದೇಶಕ್ಕೊಂದು ರಾಮಾಯಣ. (ದೇಶ ಅಂದರೆ ನಮ್ಮ ಈಗಿನ ಪ್ರಾಂತ ಅಥವಾ ರಾಜ್ಯ ಎಂಬರ್ಥದಲ್ಲಿ ನಾನು ಹೇಳಿದ್ದಾಗಿದೆ.) ಭಾಷೆಗೊಂದು ರಾಮಾಯಣ. ರಾಮಾಯಣ ಕೃತಿಯನ್ನು ಹೆರದ ಭಾಷೆ ಒಂದು ಭಾಷೆಯೇ ಅಲ್ಲ ಎಂಬುದು ನಮ್ಮ ಜನರ ನಂಬಿಕೆಯಾಗಿದೆ.

ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಪಂಪರಾಮಾಯಣ, ತೊರವೆ ರಾಮಾಯಣ, ಬತ್ತಲೇಶ್ವರ ರಾಮಾ ಯಣ, ವಾಸಿಷ್ಠ ರಾಮಾಯಣ; ತಮಿಳಿನಲ್ಲಿ ಕಂಬ ರಾಮಾಯಣ; ಮಲೆಯಾಳದಲ್ಲಿ ಯೆಳುತಚ್ಛನ್ ರಾಮಾಯಣ; ಸಂಸ್ಕೃತದಲ್ಲಿ ಆಧ್ಯಾತ್ಮ ರಾಮಾಯಣ, ವಾಸಿಷ್ಠ ರಾಮಾಯಣ; ಬಂಗಾಳಿಯಲ್ಲಿ ಕೃತ್ತಿವಾಸ ರಾಮಾಯಣ; ಹಿಂದಿಯಲ್ಲಿ ತುಲಸೀದಾಸ ರಾಮಾಯಣ, ಸೂರದಾಸ್ ರಾಮಾಯಣ, ಕಾಶ್ಮೀರಿ, ಒರಿಯಾ ಮುಂತಾದ ಭಾರತದ ಎಲ್ಲ ಪ್ರಸಿದ್ಧಭಾಷೆಗಳಲ್ಲೂ ರಾಮಾಯಣ ರಚಿತವಾಗಿಯೇ ಇದೆ. ಇನ್ನು ಕಾಶ್ಮೀರ ಗುಜರಾಥ ಮುಂತಾದ ಕಡೆಯ ಹಳ್ಳಿಯಲ್ಲಿರುವ ಜನಪದ ರಾಮಾಯಣಗಳ ಸೊಬಗೇ ಬೇರೆ. ಥಾಯಿಲೇಂಡಿನ ರಾಮಾಯಣದ ಕತೆಯೇ ಒಂದು ಬೇರೆ.

ಹೀಗೆ ಭಾರತೀಯರಲ್ಲಿ ರಾಮಾಯಣದ ಬೆಳೆ ಹುಲುಸಾಗಿ ಬೆಳೆದಿದೆ. ಆದ್ದ ರಿಂದಲೇ `ಚರಿತಂ ರಘುನಾಥಸ್ಯ ಶತಕೋಟಿಪ್ರವಿಸ್ತರಂ' ಎಂಬ ಮಾತು ಬಂದಿದೆ. ಒಟ್ಟು ಶತಕೋಟಿ ರಾಮಾಯಣಗಳಿವೆ - ಎಂದು ನಂಬಿಕೆ. ಇಲ್ಲಿ ಶತಕೋಟಿ ಎಂದರೆ ಅಸಂಖ್ಯಾತ - ಅನಂತ ಎಂದು ಅರ್ಥ ಮಾತ್ರ. ಅಂತೂ ತೋರಮಟ್ಟಿಗೆ ಶತಾಧಿಕ - ನೂರಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ರಾಮಾಯಣಗಳು ಸೃಷ್ಟಿಯಾಗಿವೆ ಎಂದು ಹೇಳಬಹುದು.
ನಮ್ಮ ಕನ್ನಡದ ಹೆಮ್ಮೆಯ ಕವಿ ಗದುಗಿನ ನಾರಣಪ್ಪನೇ ತಿಣುಕಿದನು ಫಣಿರಾಯ ರಾಮಾಯಣದ ಭಾರದಲಿ ಎಂದು ಹೇಳಿದ್ದಾನೆ. ರಾಮಾಯಣ ಕೃತಿಗಳ ಭಾರಕ್ಕೆ ಮಹಾಶೇಷನ ತಲೆಯೇ ಕುಸಿದುಹೋಗಿದೆಯಂತೆ. ಅಂತು ಕ್ರಿ. ಪೂ. ಮೂರನೆಯ ಶತಮಾನದಿಂದ ಅಂದರೆ ಸುಮಾರು ಎರಡು ಸಾವಿರ ವರ್ಷಗಳಿಂದೀಚೆಗೆ, ಈ ಇಪ್ಪತ್ತನೇ ಶತಮಾನದ ವರೆಗೆ, ಮೊನ್ನೆ ಮೊನ್ನೆ ಪ್ರಕಟವಾದ ತುಳುವಿನ ಮಂದಾರ ರಾಮಾಯಣದ ವರೆಗೆ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ರಾಮಾಯಣದ ರಚನೆ ಅವ್ಯಾಹತವಾಗಿ ನಡೆಯುತ್ತಾ ಬಂದಿದೆ.
ಸೀತೆ - ರಾಮಾಯಣಶಿಲ್ಪದಲ್ಲಿ ಮೂಡಿಬಂದ ಒಂದು ಸುಂದರವಿಗ್ರಹ. ಹೆಣ್ಣು ಒಳ್ಳೆಯವಳಾದರೆ ಎಷ್ಟು ಒಳ್ಳೆಯವಳಾಗಬಹುದು ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆಗೆ ಉತ್ತರ - ಸೀತೆ. ತಾಳ್ಮೆ, ಸಹನೆ, ಕರುಣೆ, ಧೈರ್ಯ, ಸೌಂದರ್ಯ, ಪಾತಿವ್ರತ್ಯ - ಎಲ್ಲ ಗುಣಗಳೂ ಅವಳಲ್ಲಿವೆ. ಜನಕರಾಜನಿಗೆ ಮುದ್ದಿನ ಮಗಳು, ರಾಮನಿಗೆ ತಕ್ಕ ಹೆಂಡತಿ, ಲಕ್ಷ್ಮಣನಿಗೆ ತಕ್ಕ ಅತ್ತಿಗೆ, ದಶರಥನಿಗೆ ಅಭಿಮಾನದ ಸೊಸೆ, ಕೌಸಲ್ಯೆ - ಕೈಕೇಯಿ - ಸುಮಿತ್ರೆಯರಿಗೆ ಮಮತೆಯ ಸೊಸೆ - ಹೀಗೆ ಹತ್ತಾರು ಒಳ್ಳೆಯ ಗುಣಗಳ ಸಾಕಾರಮೂರ್ತಿ ಆಕೆ. ಬದುಕಿನ ಎಲ್ಲ ರೀತಿಯ ಸುಖಗಳನ್ನೂ ಹಾಗೆಯೇ ದುಃಖಗಳನ್ನೂ ಆಕೆ ಅನುಭವಿಸಿದ್ದಾಳೆ. ಈ ಅನುಭವವೇ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಜ್ಞಾನಸಂಪತ್ತು. ಯಾರು ಬದುಕಿನಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಹೆಚ್ಚು ಕಷ್ಟಸುಖಗಳ ಅನುಭವ ಆಗಿದೆಯೋ - ಆತನ ಬದುಕು ಪುಟಗೊಂಡು, ಆತ ಅತ್ಯಂತ ಶ್ರೇಷ್ಠಮಾನವನಾಗಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ ಎಂಬುದರಲ್ಲಿ ಸಂದೇಹವಿಲ್ಲ.

ಬಾಲ್ಯದಲ್ಲಿ ಸೀತೆ ನಗುನಗುತ್ತಾ ಕಾಲಕಳೆದವಳು. ಮದುವೆಯಾದ ಬಳಿಕ 12 ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಅಯೋಧ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಗಂಡನ ಜೊತೆ - ಆ ಕಾಲದ ಅರಸರು ಅನುಭವಿಸ ಬಹುದಾದ ಅತ್ಯಂತಶ್ರೀಮಂತಿಕೆಯ ಬದುಕನ್ನು ಬಾಳಿದವಳು. ಮುಂದೆ ವನವಾಸ, ಸರಳಜೀವನ, ಪರಿಚಯವಿಲ್ಲದ ಪರಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಒಂಟಿತನದ ಬದುಕು, ಅನಂತರ ಪತಿಯ ವಿರಹ, ಅದೂ ಒಂದು ತರದ ಕಾರಾಗೃಹಶಿಕ್ಷೆಯಂತೆ. ಲಂಕೆಯ ಅಶೋಕವನದಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು ಒಂದುವರ್ಷ ಕಾಲದ ಭಯಾನಕಜೀವನ- ಅದೂ ರಾಕ್ಷಸ-ರಾಕ್ಷಸಿಯರ ನಡುವೆ. ಆದರೂ ಧೃತಿಗೆಡದೆ, ಬದುಕನ್ನು ಒಂದು ಸವಾಲಾಗಿ ಸ್ವೀಕರಿಸಿದವಳು ಸೀತೆ. ಬದುಕಿಗಾಗಿ ಹೋರಾಡಿದವಳು ಸೀತೆ. ಬಹುಶಃ ಆಕೆ ಕೋಪ ಗೊಂಡ ಸಂದರ್ಭವೇ ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿಲ್ಲ ಎನ್ನಬಹುದು.

ರಾಮನ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ಸೀತೆಯೂ ಕಾಡಿಗೆ ಹೊರಡುವಾಗ ರಾಮ ಬೇಡವೆನ್ನು ತ್ತಾನೆ. ಕಾರಣ ಬೇರೇನೂ ಅಲ್ಲ; ಆಕೆಗೆ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಕಷ್ಟವಾದೀತು ಎಂದು. ಆದರೆ ಸೀತೆಗೆ ರಾಮನ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗುವುದೇ ಇಷ್ಟವೆಂದಾಗ ರಾಮ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ. 'ನ ದೇವಿ ತವ ದುಃಖೇನ ಸ್ವರ್ಗಮಪ್ಯಭಿರೋಚಯೇ' - ನಿನ್ನನ್ನು ದುಃಖಕ್ಕೆ ಈಡುಮಾಡಿಸಿ, ಸ್ವರ್ಗಸಿಕ್ಕಿದರೂ ನನಗೆ ಬೇಕಾಗಿಲ್ಲ ಎಂದು. ಹೀಗೆ ಸೀತಾರಾಮರದು ಒಂದು ಆದರ್ಶ ದಾಂಪತ್ಯ. ಆಕೆ ಪತಿಗೆ ಎರಕವಾದ ಹೆಂಡತಿ. ಆತ ಹೆಂಡತಿಗೆ ತಕ್ಕ ಗಂಡ. ಸೀತೆಯ ನಿಷ್ಕಲ್ಮಷಹೃದಯಕ್ಕೆ ಒಂದು ಉದಾಹರಣೆ ಯುದ್ಧಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಸಿಗುತ್ತದೆ. ರಾವಣ ವಧೆಯಾದ ಅನಂತರ ಹನುಮಂತನು ಅಶೋಕವನಕ್ಕೆ ಬಂದು, ಅಮ್ಮಾ, ನಿಮ್ಮನ್ನು ಕಷ್ಟಕ್ಕೀಡುಮಾಡಿದ ರಕ್ಕಸಿಯರಿಗೆ ತಕ್ಕ ಬುದ್ಧಿಕಲಿಸಿ ಬರುತ್ತೇನೆ ಎನ್ನುತ್ತಾನೆ. ಆಗ ಸೀತೆ ಹೇಳುತ್ತಾಳೆ:

ರಾಜಸಂಶ್ರಯವಶ್ಯಾನಾಂ ಕುರ್ವತೀನಾಂ ಪರಾಜ್ಞಯಾ |
ವಿಧೇಯಾನಾಂ ಚ ದಾಸೀನಾಂ ಕಃ ಕುಪ್ಯೇದ್ವಾನರೋತ್ತಮ ||

`ಅಪ್ಪಾ ಹನುಮಂತ! ಅವರೆಲ್ಲ ದಾಸಿಯರು. ಅರಸನ ಸಂಬಳಕ್ಕೆ ಕೆಲಸ ಮಾಡು ವವರು. ಅಂಥವರನ್ನು ನಾವೇಕೆ ಹಿಂಸಿಸಬೇಕು?' ಎನ್ನುತ್ತಾಳೆ. ಇಲ್ಲಿ ಸೀತೆಯ ಮಾನವೀಯ ಕರುಣೆ ಎಷ್ಟು ಎಂದು ನಮಗೆ ಅರಿವಾಗುತ್ತದೆ.
ಹಾಗೆಂದು ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಚಿತ್ರಿಸಿದ ರಾಮನ ಬಗ್ಗೆಯಾಗಲಿ ಸೀತೆಯ ಬಗ್ಗೆಯಾಗಲಿ ಆಕ್ಷೇಪಗಳು ಇಲ್ಲದಿಲ್ಲ. ನಮಗೆ ರಾಮಾಯಣ ಓದಿದಾಗ ಕೆಲವು ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ 'ಛೆ, ರಾಮ ಹೀಗೂ ಮಾಡಿದನೆ? ಹೀಗೆ ಮಾಡಬಾರದಿತ್ತು' ಎನಿಸುತ್ತದೆ.
ಸೀತೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಅಂಥಾ ಭಾವನೆ ನಮಗೆ ಬರುವುದು ಕೇವಲ ಒಂದು ಸನ್ನಿವೇಶದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ. ಅದು ಎಲ್ಲಿ ಎಂದರೆ ಪಂಚವಟಿಯಲ್ಲಿ.

ಪಂಚವಟಿಯಲ್ಲಿ ಮಾಯಾಮೃಗವನ್ನು ಕಂಡು ಸೀತೆ ತನಗೆ ಬೇಕು ಎನ್ನುತ್ತಾಳೆ. ರಾಮ ತರಲು ಹೋಗುತ್ತಾನೆ. ಜಿಂಕೆ ಕೈಗೆ ಸಿಗದಾಗ ರಾಮ ಬಾಣ ಬಿಡುತ್ತಾನೆ. ಸಾಯಲಿಕ್ಕೆ ಸಿದ್ಧವಾದ ಆ ಮಾಯದ ಜಿಂಕೆ ರಾಮನ ಸ್ವರದಲ್ಲಿ ``ಹಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣಾ... ಹಾ ಸೀತೇ'' ಎಂದು ಕೂಗುತ್ತದೆ. ಸೀತೆ, ಅದು ರಾಮನ ಸ್ವರವೆಂದು ಭ್ರಮಿಸಿ, ಆತನಿಗೆ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಏನೋ ವಿಪತ್ತು ಬಂದಿದೆಯೆಂದು ಊಹಿಸಿ, ಲಕ್ಷ್ಮಣನನ್ನು ಕರೆದು, ``ಲಕ್ಷ್ಮಣಾ, ನಿನ್ನ ಅಣ್ಣನ ಸಹಾಯಕ್ಕೆ ಹೋಗು'' ಎನ್ನುತ್ತಾಳೆ. ಆಗ ಲಕ್ಷ್ಮಣ - ``ಅತ್ತಿಗೆ, ರಾಮನಿಗೆ ಏನೂ ವಿಪತ್ತು ಬರಲಿಲ್ಲ. ಅದು ಮಾಯಾವಿಗಳಾದ ರಕ್ಕಸರ ತಂತ್ರ'' ಎನ್ನುತ್ತಾನೆ. ಸೀತೆಯ ರಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ಕಾವಲು ನಿಂತ ತಾನೂ ಕೂಡ ಇಲ್ಲಿಂದ ಬಿಟ್ಟು ಹೋದರೆ ಸೀತೆಗೆ ಏನಾದರೂ ಕೇಡು ಬರಬಹುದು ಎಂದು ಭಾವಿಸುತ್ತಾನೆ. ಹೋಗು ಎಂದು ಎಷ್ಟು ಹಟ ಹಿಡಿದರೂ ಆತ ಹೋಗುವುದಿಲ್ಲ. ಆಗ ಸೀತೆ ಹೇಳುವ ಒಂದು ಮಾತು ಹೀಗಿದೆ:

ಸುದುಷ್ಟಸ್ತ್ವಂ ವನೇ ರಾಮಮೇಕಮೇಕೋನುಗಚ್ಛಸಿ |
ಮಮ ಹೇತೋಃ ಪ್ರತಿಚ್ಛನ್ನಃ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಭರತೇನ ವಾ ||

(ಲಕ್ಷ್ಮಣಾ, ನೀನು ಮಹಾದುಷ್ಟ, ರಾಮನೊಡನೆ ನೀನು ಕಾಡಿಗೆ ಬಂದದ್ದು - ರಾಮನಿಗಾಗಿ ಅಲ್ಲ, ಮಮ ಹೇತೋಃ - `ನನ್ನ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿ'. ನಿನ್ನ ದೃಷ್ಟಿಯಲ್ಲಿ ರಾಮನಿಗೆ ಏನಾದರೂ ಆಪತ್ತು ಬಂದು ಆತ ಮಡಿದರೆ ನಾನು ನಿನಗೆ ಜೊತೆಗಾತಿಯಾಗಿ ಸಿಗಬೇಕು ಎಂಬ ಭಾವನೆ ನಿನ್ನಲ್ಲಿ ಮೊದಲೇ ಇದ್ದಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ.)

ರಾಮಾಯಣದ ಕಥೆ `ಸೀತಾಯನ'ವೂ ಆದದ್ದು ಇಲ್ಲಿಯೇ. ಸೀತೆ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿದ್ದು ಸರಿಯೇ? ಲಕ್ಷ್ಮಣನು ಸೀತೆಯನ್ನು ಬಯಸಿ ಕಾಡಿಗೆ ಬಂದವನೇ? ಲಕ್ಷ್ಮಣ ನಂಥಾ ಭ್ರಾತೃಪ್ರೇಮವುಳ್ಳ ಮೈದುನನನ್ನು ಸರಿಯಾಗಿ ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಸೀತೆಯಿಂದ ಆಗಲಿಲ್ಲವೇ? ನಮಗೆ ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಬಗ್ಗೆ ಹಾಗೇನೂ ಅನಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ನಾವು ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ಮೂಲಕ ಲಕ್ಷ್ಮಣನನ್ನು ತಿಳಿದ ಪ್ರಕಾರ - ಆತ ಅಂಥವನು ಖಂಡಿತ ಅಲ್ಲ.
ನಿಜವಾಗಿ ನೋಡಿದರೆ ಇಲ್ಲಿ ಸೀತೆ ದುರ್ಬಲಳಾಗಿದ್ದಾಳೆ. ಬೌದ್ಧಿಕವಾಗಿಯೂ, ಸಾಂದರ್ಭಿಕವಾಗಿಯೂ. ಆಕೆ ರಾಮನನ್ನೂ ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲಿಲ್ಲ. ಲಕ್ಷ್ಮಣನನ್ನೂ ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲಿಲ್ಲ. ರಾಮನ ಶಕ್ತಿ ಪರಾಕ್ರಮವೂ ಆಕೆಗೆ ಗೊತ್ತಿಲ್ಲ, ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತೆಯೂ ಅವಳಿಗೆ ಗೊತ್ತಿಲ್ಲ. ಅದು ಸೀತೆಯಲ್ಲಿರುವ ಒಂದು ದೌರ್ಬಲ್ಯ ವಾದರೆ, ಇನ್ನೊಂದು ಆ ಸಂದರ್ಭ ಅವಳನ್ನು ಇನ್ನಷ್ಟು ದುರ್ಬಲಳನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿದೆ. ಒಂದು ವೇಳೆ ರಾಮನಿಗೆ ವಿಪತ್ತು ಬಂದಿದ್ದರೆ... ನಮಗೆ ಗೊತ್ತುಂಟು ಬರಲಾರದು ಎಂದು. ಸೀತೆಗೆ ಹೇಗೆ ಗೊತ್ತು? ಇಲ್ಲಿ ಒಂದು ರೀತಿಯ ಆಡಿಚಿಟಚಿಣಛಿ ಡಿಠಟಿಥಿಯನ್ನು ಕಾಣುತ್ತೇವೆ.

ಸೀತೆಯ ದೃಷ್ಟಿಯಲ್ಲಿ ಅವಳ ಆಗಿನ ಮನಃಸ್ಥಿತಿಯ ದೃಷ್ಟಿಯಲ್ಲಿ, ಅವಳು ಹೇಳುವುದು ಸಹಜವೆ? ಅವಳಿಗೆ ರಾಮನೇ ದೊಡ್ಡವನು. ರಾಮನಿಗೆ ಬರಬಹುದಾದ ವಿಪತ್ತನ್ನು ಆಕೆ ಸಹಿಸಲಾರಳು. ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ರಾಮನ ಸಹಾಯಕ್ಕೆ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಹೋಗುವುದಿಲ್ಲವೆಂದಾಗ ಆಕೆಗೆ ಕೋಪ ಬರುತ್ತದೆ. ಆಕೆ ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಬಗ್ಗೆ ಒಂದು ಕ್ಷಣ ಏನೇನೋ ಎಲ್ಲ ಗ್ರಹಿಸಿ ಬಿಡುತ್ತಾಳೆ. ಇದು ಸೀತೆಗೆ ಒದಗಿದ ಸಾಂದರ್ಭಿಕ ದೌರ್ಬಲ್ಯ ಎಂದು ಹೇಳಬಹುದು. ಎಷ್ಟೋ ದಾರುಣಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಮನುಷ್ಯ ತನ್ನ ವಿವೇಕವನ್ನು ಕಳಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಇದು ಮಾನವಸಹಜವಾದ ಒಂದು ಗುಣ. ಮುಂದೆ ಸಂನ್ಯಾಸಿ ರಾವಣನ ಮುಂದೆ ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಪರಿಚಯ ಹೇಳುವಾಗ ಅವಳೇ ಹೇಳುತ್ತಾಳೆ - `ಭ್ರಾತಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣೋ ನಾಮ ಧರ್ಮಚಾರೀ ದೃಢವ್ರತಃ' - ಅಂತೂ ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಚಿತ್ರಿಸಿದ್ದು ಮನುಷ್ಯ ಳಾದ ಸೀತೆಯನ್ನು ಹೊರತು ದೇವಿಯಾದ ಸೀತೆಯನ್ನಲ್ಲ; ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಸೃಷ್ಟಿಸಿದ್ದು ಮನುಷ್ಯನಾದ ರಾಮನನ್ನು ಹೊರತು ದೇವರಾದ ರಾಮನನ್ನಲ್ಲ. ರಾಮನು ದೇವರೇ ಆದರೆ ರಾವಣನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಆತನಿಂದ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಯಾಕೆಂದರೆ ರಾವಣನು ಬ್ರಹ್ಮನಲ್ಲಿ ಕೇಳಿಕೊಂಡ ವರವೇ ಅಭಯ. `ರಾವಣೋ ಮಾನುಷಾದನ್ಯೈರವಧ್ಯತ್ವಂ' ಮನುಷ್ಯರಲ್ಲದವರಿಂದ ತನಗೆ ಮರಣ ಬರಬಾರದು ಎಂದೇ ಆತನು ಬ್ರಹ್ಮನಲ್ಲಿ ಕೇಳಿ ಕೊಂಡದ್ದು. ಎಂದರೆ, ಮನುಷ್ಯನಿಂದಲೇ ಅವನಿಗೆ ಮರಣ ಎಂದರ್ಥ. ವಾಲ್ಮೀಕಿ ರಾಮನನ್ನು ದೇವರಾಗಿಯೂ, ಸೀತೆಯನ್ನು ದೇವಿಯಾಗಿಯೂ ಚಿತ್ರಿಸಿದ್ದರೆ ಅಂಥಾ ದೇವರಿಂದ ರಾವಣವಧೆ ಹೇಗಾಗಬಲ್ಲುದು? ರಾಮಾಯಣದ ಒಂದು ಮುಖ್ಯ ವಿಷಯವೇ ಇಲ್ಲಿ ಕೆಟ್ಟು ಹೋಗುತ್ತದೆ. ರಾಮಸೀತೆಯರನ್ನು ಈ ಮಣ್ಣಿನ ಮಕ್ಕಳನ್ನಾಗಿ ಚಿತ್ರಿಸುವುದು ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ಉದ್ದೇಶ ಎಂಬುದನ್ನು ನಾವಿಲ್ಲಿ ಮನದಟ್ಟು ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು.

ಇನ್ನು ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಹೃದಯ ಎಷ್ಟು ಪರಿಶುದ್ಧವಾದುದು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಮುಂದೆ ನಮಗೊಂದು ಒಳ್ಳೆಯ ಉದಾಹರಣೆ ಸಿಗುತ್ತದೆ.
ಸೀತಾಪಹಾರವಾದ ಬಳಿಕ ರಾಮನು ದುಃಖಿಸುತ್ತಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ಸೀತೆಯನ್ನು ಹುಡುಕುತ್ತಾ ಕಾಡಿನಲ್ಲೇ ಮುಂದುವರಿಯುತ್ತಾನೆ. ಕಿಷ್ಕಿಂಧೆಯಲ್ಲಿ ಸುಗ್ರೀವ ನೊಡನೆ ಸ್ನೇಹ ಬೆಳೆಯುತ್ತದೆ. ಆತ ರಾಮನಿಗೆ ಒಂದು ಆಭರಣಗಳ ಗಂಟನ್ನು ತಂದು ಕೊಡುತ್ತಾನೆ. ಅದು ರಾವಣನು ಸೀತೆಯನ್ನು ಕದ್ದುಕೊಂಡು ಹೋಗುವಾಗ, ಆಕಾಶದ ಮೇಲಿಂದ ಸೀತೆ ಕೆಳಗೆ ಬಿಸಾಡಿದ ಗಂಟು. ಸುಗ್ರೀವ- ``ರಾಮದೇವರೇ, ಈ ಆಭರಣಗಳ ಗಂಟು ಸೀತೆಯದು ಹೌದೇ ಅಲ್ಲವೇ ಎಂದು ಬೇಕಾದರೆ ತಾವು ಪರೀಕ್ಷಿಸಿ ನೋಡಬಹುದು'' ಎಂದು ಹೇಳುವಾಗ - ರಾಮನು ಆ ಗಂಟನ್ನು ಲಕ್ಷ್ಮಣನ ಕೈಗೆ ಕೊಡುತ್ತಾನೆ. ನೀನು ಪರೀಕ್ಷಿಸಿ ನೋಡು ಎನ್ನುತ್ತಾನೆ. ಆಗ ಲಕ್ಷ್ಮಣ ಹೇಳುವ ಒಂದು ಮಾತು - ಆತನ ಇಡೀ ಯೋಗ್ಯತೆಯನ್ನು ಎತ್ತಿಹಿಡಿಯುತ್ತದೆ. ಪರಸ್ತ್ರೀಯರ ಬಗ್ಗೆ ಆತನಿಗೆ ಎಂಥ ಗೌರವವಿದೆ ಎಂಬುದು ಆ ಮಾತಿನಿಂದ ವ್ಯಕ್ತವಾಗುತ್ತದೆ. ಆತ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ:

ನಾಹಂ ಜಾನಾಮಿ ಕೇಯೂರೇ ಕುಂಡಲೇ ಕಟಕಾನಿ ಚ |
ನೂಪುರೇ ತ್ವಭಿಜಾನಾಮಿ ನಿತ್ಯಂ ಪಾದಾಬ್ಜವಂದನಾತ್ ||

(ನಾನು ಅತ್ತಿಗೆಯ ಯಾವುದೇ ಆಭರಣಗಳನ್ನು ಇದು ತನಕ ಕಣ್ಣೆತ್ತಿ ನೋಡಿದ ವನಲ್ಲ. ಆದರೆ ಆಕೆಯ ಪಾದಗಳಿಗೆ ನಮಸ್ಕಾರ ಮಾಡುವ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಆ ಪಾದಗಳ ಗೆಜ್ಜೆಯನ್ನು ಮಾತ್ರ ನೋಡಿದ ನೆನಪಿದೆ.)

ಹುಟ್ಟಿದ ಮೇಲೆ ಸೀತೆಯ ಮುಖವನ್ನೇ ಕಣ್ಣೆತ್ತಿ ನೋಡದ ಒಬ್ಬ ಮನುಷ್ಯ ಸೀತೆಯನ್ನು ಪ್ರೇಮಿಸುತ್ತಾನೆ ಎಂದು ಸೀತೆಯಾಗಲಿ ಅಥವಾ ಸೀತೆಯ ಕಥೆಯನ್ನು ಓದಿದ ನಾವಾಗಲಿ ಹೇಗೆ ಹೇಳುವುದು? ಹಾಗಾಗಿ ಇಲ್ಲಿ ಸೀತೆಗೆ ಉಂಟಾದ ಆ ಸಂದರ್ಭದ ಕಳವಳವೇ ಅವಳಿಂದ ಇಂಥ ಮಾತನ್ನು ಹೇಳಿಸಿದೆಯಲ್ಲದೆ ಬೇರೆ ಯಾವ ಕೆಟ್ಟ ಭಾವವೂ ಇಲ್ಲಿಲ್ಲ ಎಂದು ನನ್ನ ಅಭಿಮತ.

ರಾಮಾಯಣ ಯಾಕೆ ಇಷ್ಟು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿದೆ? ಎಲ್ಲ ರಾಮಾಯಣಗಳ ಸಂಮಿಶ್ರವಾಗಿರುವ ಟಿವಿ ರಾಮಾಯಣ ಯಾಕೆ ಇಷ್ಟು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿದೆ? ಕೇವಲ ದೃಶ್ಯಗಳ ಜೋಡಣೆಗಾಗಿಯೋ? ಅಭಿನಯದ ಶ್ರೇಷ್ಠತೆಗಾಗಿಯೋ? ಸಂಭಾಷಣೆಯ ಚಮತ್ಕಾರಕ್ಕಾಗಿಯೋ? - ಅಲ್ಲ; ಅವು ಎಲ್ಲ ಇದ್ದ ಹಾಗೆಯೇ, ಅವುಗಳಿಂದಾಗುವ ರಂಜನೆಯ ಜೊತೆಗೇ ಇನ್ನೊಂದು ಮುಖ್ಯವಾದ ಆಕರ್ಷಣೆಯೂ ಅಲ್ಲಿದೆ. ಅದು ಯಾವುದೆಂದರೆ ಆ ಕಥೆಯ ಸೊಗಸು; ಆ ಕಥೆ ಹೊಮ್ಮಿಸುವ ವಿವಿಧ ಭಾವಗಳು!
ರಾಮಾಯಣ ಒಂದು ಅರಸುಮನೆತನದ ಅಥವಾ ಒಂದು ರಾಜವಂಶದ ಕಥೆಯಾದರೂ, ಅದು ಕೇವಲ ರಾಜವಂಶದ ಕಥೆಯಲ್ಲ. ಅದು ಒಂದು ಕುಟುಂಬದ ಕತೆ. ಒಂದು ಜನಸಾಮಾನ್ಯನ ಕುಟುಂಬದ ಕತೆ. ಒಂದು ಸುಂದರ ಸಂಸಾರದೊಳಗಿನ ಕತೆ. ಜನಸಾಮಾನ್ಯನ ಬದುಕಿನೊಡನೆಯೂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವನ್ನು ಹೊಂದಬಲ್ಲ ಕತೆ. ಅವನ ಯೋಚನೆಗಳಿಗೆ ಎಟಕುವಂತಹ ಕತೆ. ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ರಾಮಾಯಣವು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿದೆ. - ಸಮಾಜದ ಎಲ್ಲ ವಿಧದ ಜನರ ಸ್ಪಂದನೆಗಳಿಗೂ ಒಳಗಾಗತಕ್ಕ ಕಥಾನಕವೆನಿಸಿದೆ.
ರಾಮಾಯಣ ಒಂದು ಸುಂದರವಾದ ಸಂಸಾರದ ಚಿತ್ರಣ, ಸಂಸಾರವೆಂದಮೇಲೆ ಅದರಲ್ಲಿ ವಿಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವದ ಜನರಿರಬಹುದು, ಸಿಡುಕಿನವರಿರಬಹುದು; ಸ್ವಾರ್ಥಿಗಳಿರ ಬಹುದು; ಅಸೂಯಾಪರರಿರಬಹುದು ಅಂಥವರ ನಡುವೆ ಬುದ್ಧಿವಂತನಾದವನು ಹೇಗೆ ಜೀವಿಸಬಹುದು? ಸಂಸಾರ, ಸಂಗ್ರಾಮವಾಗದೆ, ಶಾಂತಿಸ್ನೇಹಗಳ ಸಾಮರಸ್ಯವಾಗಿ ಹೇಗೆ ಬೆಳಗಬಹುದು ಎಂಬುದನ್ನು ರಾಮಾಯಣ ನಮಗೆ ಕಲಿಸಿಕೊಡುತ್ತದೆ. ಸಿಡುಕಿಗೆ ಸಿಡುಕು, ಸೇಡಿಗೆ ಸೇಡು ಎಂಬ ಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸುತ್ತಿದ್ದರೆ ರಾಮಾಯಣ ರಾಮಾಯಣ ವಾಗುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಒಂದು ಉದಾಹರಣೆಯನ್ನೇ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳೋಣ. ಮಂಥರೆಯ ದುರ್ಬೋಧನೆಯಿಂದ ಕೈಕೇಯಿ ತನ್ನ ಮಗನಿಗಾಗಿ ರಾಜ್ಯ ಬೇಡುತ್ತಾಳೆ. ರಾಮ 14 ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ವನವಾಸ ಮಾಡಬೇಕೆಂದೂ ಹೇಳುತ್ತಾಳೆ. ಅವಳ ಬೇಡಿಕೆಗಳು ದಶರಥನಿಗೆ ಇಷ್ಟವೆನಿಸಲಿಲ್ಲ. ಆತ ಕೈಕೇಯಿಯೊಡನೆ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ:

ನೃಶಂಸೇ ದುಷ್ಟಚಾರಿತ್ರೇ ಕುಲಸ್ಯಾಸ್ಯ ವಿನಾಶಿನಿ |
(ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡ 12 - 7)

(ಎಲೈ ಕ್ರೂರಳೇ, ಕೆಟ್ಟ ನಡತೆಯವಳೇ, ಈ ಕುಲದ ವಿನಾಶಕಳೇ)

ಕಿಂ ಕೃತಂ ತವ ರಾಮೇಣ ಪಾಪೇ ಪಾಪಂ ಮಯಾಪಿ ವಾ |
ಸದಾ ತೇ ಜನನೀತುಲ್ಯಾಂ ವೃತ್ತಿಂ ವಹತಿ ರಾಘವಃ ||
(ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡ 12 - 8)

(ಎಲೈ ಪಾಪಿಷ್ಠಳೇ! ರಾಮ ನಿನಗೆ ಏನು ಮಾಡಿದ್ದಾನೆ. ಅಥವಾ ನಾನಾದರೂ ನಿನಗೆ ಏನು ತಪ್ಪುಮಾಡಿದ್ದೇನೆ? ಆ ರಾಮನು ನಿನ್ನನ್ನು ತಾಯಿಯಂತೆ ನೋಡುತ್ತಿದ್ದಾನೆ.)

ತಸ್ಯೈವ ತ್ವಂ ಅನರ್ಥಾಯ ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಇಹೋದ್ಯತಾ |
(ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡ 12 - 9)

ಅಂಥಾ ರಾಮನಿಗೆ ಅನರ್ಥವನ್ನುಂಟುಮಾಡಲು ನೀನು ಹೊರಟಿದ್ದೀಯಲ್ಲ ಎಂದು ನಾನಾವಿಧವಾಗಿ ಕೈಕೇಯಿಯನ್ನು ನಿಂದಿಸುತ್ತಾನೆ. ಆದರೆ ಈ ವಿಷಯವನ್ನು ತಿಳಿದ ರಾಮನು ಮಾತ್ರ ಯಾವುದೇ ಭಾವವಿಕಾರಕ್ಕೆ ಒಳಗಾಗುವುದಿಲ್ಲ.

ಇತೀವ ತಸ್ಯಾಂ ಪರುಷಂ ವದಂತ್ಯಾಮ್ |
ನ ಚೈವ ರಾಮಃ ಪ್ರವಿಶೇಶ ಶೋಕಮ್ ||
(ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡ 18-41)

ರಾಮನು ಒಂದಿಷ್ಟು ಸಂಕಟಪಡಲಿಲ್ಲ. ಅವನು ಹೇಳುತ್ತಾನೆ:

ಅಹಂ ಹಿ ಸೀತಾಂ ರಾಜ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಿಷ್ಟಾನ್ ಧನಾನಿ ಚ |
ಹೃಷ್ಟೋ ಭ್ರಾತ್ರೇ ಸ್ವಯಂ ದದ್ಯಾಂ ಭರತಾಯಾಪ್ರಚೋದಿತಃ ||
(ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಂಡ 19 - 7)

(ಭರತನಿಗೆ ಈ ರಾಜ್ಯ ಬೇಕೆಂದಿದ್ದರೆ, ಯಾರೂ ಹೇಳದಿದ್ದರೂ ನಾನು ಸಂತೊಷದಿಂದ ಕೊಡುವವನೆ. ನನ್ನ ತಮ್ಮನಿಗಾಗಿ ನಾನು ಪ್ರಾಣಕೊಡಲೂ ಸಿದ್ಧನೇ....)
ಇಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಆಧುನಿಕ ವಿಮರ್ಶಕರು ಹೇಳುವುದಿದೆ. `ತಂದೆ ಹೇಳಿದ ಕೂಡಲೇ ರಾಮನು ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗಬಾರದಿತ್ತು. ಅದು ಅವನ ದೌರ್ಬಲ್ಯ. ಅವನಿಗೆ ದಾಢ್ರ್ಯವಿಲ್ಲ' ಪಿತೃವಾಕ್ಯಪರಿಪಾಲನೆಯೆಂದು ಹೇಳಿ ಕಾಡಿಗೆ ಹೊರಟದ್ದು ರಾಮನ ದೌರ್ಬಲ್ಯವೆಂದು ಹೇಳುವ ಈ ವಿಮರ್ಶಕರಿಗೆ ಏನು ಹೇಳೋಣ?

ಇರಲಿ, ಅವರ ಅಭಿಪ್ರಾಯದಂತೆ ರಾಮ ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗಬಾರದಿತ್ತು ಎಂದಿಟ್ಟು ಕೊಳ್ಳೋಣ. ರಾಮ ಕಾಡಿಗೆ ಹೋಗದಿದ್ದರೆ ಕೈಕೇಯಿ ಗಲಾಟೆ ಮಾಡುತ್ತಾಳೆ. ಆಗ ಅವಳ ಕೈಗೆ ಸಂಕಲೆ ಬಿಗಿದು ಕಾರಾಗೃಹದೊಳಗೆ ಹಾಕಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ, ಅಥವಾ ಶ್ರೀರಾಮನಿಗೆ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ ಮಾಡಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ, ಅಥವಾ ಕೈಕೆ ಅಷ್ಟಕ್ಕೆ ಸುಮ್ಮನಿರದೆ ತನ್ನ ತವರು ಮನೆಗೂ ಹೋಗಬಹುದು. ಅಲ್ಲಿ ಸಹೋದರನ ಸಹಾಯ ಪಡೆದು ಅಯೋಧ್ಯೆಗೆ ಎದುರಾಗಿ ಯುದ್ಧವನ್ನೇ ನಡೆಸಲೂಬಹುದು. ಲಂಕೆಯಲ್ಲಿ ಆಗುವ ಯುದ್ಧ-ಅಯೋಧ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಆಗುತ್ತದೆ. ಶತ್ರುಗಳೊಡನೆ ಆಗುವ ಯುದ್ಧ - ಒಂದು ಕುಟುಂಬ ದೊಳಗೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಯಾರಾದರೂ ಒಬ್ಬರು ಸೋಲುತ್ತಾರೆ. ಆದರೆ ಅಲ್ಲಿ ಮಾನವತೆಯನ್ನು ತಿದ್ದುವ ಅಂಶ ಎಲ್ಲಿದೆ? ಒಂದು ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಪರಿಶುದ್ಧತೆ ಎಲ್ಲಿದೆ? ಇದು ಸ್ವಾರ್ಥಸಾಧಕರ ಒಂದು ಮಾಮೂಲು ಕಥೆಯಾಗುತ್ತದೆ. ದಂಗೆ ಬಂಡಾಯ ಅಶಾಂತಿಗಳು ಇಲ್ಲಿಯ ವಸ್ತುಗಳಾಗುತ್ತವೆ. ಈ ಹಿಂಸೆ ಅಶಾಂತಿಗಳಿಂದ ಒಂದು ದೇಶವು ಪ್ರಗತಿಯತ್ತ ಸಾಗುತ್ತದೆಯೇ ಅಥವಾ ವಿನಾಶದತ್ತ ಸಾಗುತ್ತದೆಯೇ ಎಂದು ಯೋಚಿಸೋಣ. ಹಾಗಾಗಿ ಇದು ರಾಮಾಯಣವಾಗಬಹುದಾದರೂ, ಇಲ್ಲಿ 'ರಾಮಾಯಣಿಸಂ' ಹುಟ್ಟಲಾರದು, ಇದು ಆದರ್ಶಗ್ರಂಥವೂ ಆಗಲಾರದು. ರಾಮಾ ಯಣ ನಮಗೆ ಆದರ್ಶವಾಗುವುದು ರಾಮನ ತ್ಯಾಗದಿಂದಲೇ ಹೊರತು ರಾಮನ ಭೋಗದಿಂದಲ್ಲ ಎಂಬುದನ್ನು ನಾವು ಗಮನಿಸಬೇಕು.

ರಾಮಾಯಣದ ಒಂದೊಂದು ಪಾತ್ರವೂ ನಮಗೆ ಇಂತಹ ಆದರ್ಶವನ್ನು ಬೋಧಿಸುತ್ತದೆ. ದಶರಥನಲ್ಲಿ ನಾವು ಕಾಣುವ ದೊಡ್ಡ ಗುಣವೆಂದರೆ ಪುತ್ರಸ್ನೇಹ. ಒಬ್ಬ ಮಗನನ್ನು ಹೀಗೆ ಪ್ರೀತಿಸುವ ಒಬ್ಬ ಅಪ್ಪ ನಮಗೆ ಸಿಗುವುದು ಕಷ್ಟ. ಮಕ್ಕಳ ಮೇಲಿನ ಅಪಾರ ಪ್ರೀತಿಯೂ ಅವರನ್ನು ಒಳ್ಳೆಯದು ಮಾಡಲು ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ. ನಮ್ಮನ್ನು ಇಷ್ಟೊಂದು ಪ್ರೀತಿಸುವ ಅಪ್ಪನ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ನೋವಾಗಬಾರದು ಎಂಬ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಎಷ್ಟೋ ಮಕ್ಕಳು ಕೆಟ್ಟ ಕೆಲಸ ಮಾಡುವುದಿಲ್ಲ. ಪ್ರೀತಿಗೆ ಇರುವ ಶಕ್ತಿ ಶಿಕ್ಷೆಗೆ ಇಲ್ಲ. ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ನಾವು ಸಾಧಿಸಬಹುದಾದುದನ್ನು ಶಿಕ್ಷೆಯಿಂದ ಸಾಧಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಇವತ್ತು ನಮ್ಮ ದೇಶದಲ್ಲಿ ಎಷ್ಟೋ ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ಈ ಪ್ರೀತಿ ಸಿಗದೆ ಅವರು ವಂಚಿತ ರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ತಂದೆತಾಯಂದಿರ ಪ್ರೀತಿವಾತ್ಸಲ್ಯಗಳು ದೊರೆಯದ ಮಕ್ಕಳು ತಂದೆ ತಾಯಂದಿರನ್ನು ಪ್ರೀತಿಸುವುದೂ ಇಲ್ಲ. ಹಾಗಾಗಿ ತಂದೆತಾಯಂದಿರು ಮುಪ್ಪಿನಲ್ಲಿ ಅಸಹಾಯಕರಾಗುತ್ತಾರೆ, ಅನಾಥರಾಗುತ್ತಾರೆ. ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ಈಗೀಗ ನಮ್ಮ ದೇಶದಲ್ಲೂ ವೃದ್ಧಾಶ್ರಮಗಳು ಅನುಷ್ಠಾನಕ್ಕೆ ಬರತೊಡಗಿವೆ. ಮುದುಕರಾದ ಮಾತಾಪಿತರು ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ಭಾರವೆನಿಸುತ್ತಾರೆ. ಈ ಅಸಹಾಯಕಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಅವರನ್ನು ನೋಡುವವರು ಯಾರು? ಆಗ ವೃದ್ಧಾಶ್ರಮಗಳು ಅಥವಾ ಅನಾಥಾಲಯಗಳೇ ಗತಿ. ಪಿಂಚಣಿಯ ಹಣವನ್ನು ಸಂಸ್ಥೆಗೆ ಒಪ್ಪಿಸಿ ಬಿಟ್ಟರೆ, ಸಂಸ್ಥೆಯವರೇ ಇವನನ್ನು ಸಾಯುವ ತನಕ ನೋಡುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗೆ ನಮ್ಮದೇ ಆದ ಜೀವನಮೌಲ್ಯಗಳು ನಮ್ಮದೇ ಆದ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಕಣ್ಮರೆಯಾಗುತ್ತಾ ಹೋದಂತೆಲ್ಲ ನಮ್ಮ ದೇಶವೂ ವಿದೇಶಗಳ ಹಾದಿಯನ್ನೇ ತುಳಿಯಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ.

ರಾಮಾಯಣದ ಇನ್ನೊಂದು ಆದರ್ಶಪಾತ್ರ - ಲಕ್ಷ್ಮಣ. ಹಾಗೆಯೇ ಭರತನೂ ಕೂಡ. ಆ ಸಹೋದರಪ್ರೀತಿ, ಒಂದು ಕುಟುಂಬವನ್ನು ಸಂತೋಷದ ನಂದನವನವನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಬಲ್ಲದು. ಮಹಾಭಾರತಕ್ಕೂ ರಾಮಾಯಣಕ್ಕೂ ಇರುವ ದೊಡ್ಡ ವ್ಯತ್ಯಾಸ ಇಷ್ಟೆ.
ಕೌರವನು ಹಸ್ತಿನಾವತಿಯ ಆಡಳಿತ ತನಗೆ ಬೇಕೆಂದು ಬಲಾತ್ಕಾರವಾಗಿ ಸ್ವಾಧೀನಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಪಾಂಡವರು ಕೇಳಿದರೆ ಸೂಜಿಯ ಮೊನೆಯೂರುವಷ್ಟು ಜಾಗವನ್ನೂ ಕೊಡಲಾರೆನೆನ್ನುತ್ತಾನೆ. ಇಲ್ಲಿ ಅಧಿಕಾರಮೋಹ ಅವನನ್ನು ಕಾಡುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿ ರಾಮನು ರಾಜ್ಯದ ಅಧಿಕಾರ ತಮ್ಮನಿಗೆ ಇರಲೆಂದು ಬಿಟ್ಟು ಕೊಟ್ಟರೆ, ಆ ತಮ್ಮ ನನಗೆ ಬೇಡ ಅಣ್ಣನಿಗೆ ಇರಲೆಂಬುದಾಗಿ ವಿಜ್ಞಾಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಅಣ್ಣನಿಗೆ ತಂದೆಯ ಮಾತನ್ನು ನಡೆಸುವುದು ಮುಖ್ಯವಾಗುತ್ತದೆ. ಶ್ರೀರಾಮ ಗುರು ವಸಿಷ್ಠರೊಡನೆ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ:

ಯನ್ಮಾತಾಪಿತರೌ ವೃತ್ತಂ ತನಯೇ ಕುರುತಃ ಸದಾ |
ನ ಸುಪ್ರತಿಕರಂ ತತ್ತು ಮಾತ್ರಾ ಪಿತ್ರಾ ಚ ಯತ್ಕೃತಮ್ ||

ಗುರುಗಳೆ, ತಾಯಿತಂದೆಯಂದಿರು ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಸಾಕುವುದಕ್ಕಾಗಿ ಎಷ್ಟು ಕಷ್ಟಪಡು ತ್ತಾರೆ. ಅಂಥಾ ತಂದೆತಾಯಂದಿರ ಋಣವನ್ನು ತೀರಿಸಲು ಮಕ್ಕಳಿಂದ ಸಾಧ್ಯವೇ?

ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಪ್ರದಾನೇನ ಸ್ನಾಪನಾಚ್ಛಾದನೇನ ಚ |
ನಿತ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಿಯವಾದೇನ ತಥಾ ಸಂವರ್ಧನೇನ ಚ ||

ತಂದೆತಾಯಂದಿರು ಮಕ್ಕಳು ಬೇಕೆಂದು ಹೇಳಿದ್ದನ್ನು ಎಲ್ಲಿಂದಲಾದರೂ ಸಂಗ್ರಹಿಸಿ ತಂದುಕೊಡುತ್ತಾರೆ. ಅವರನ್ನು ಕಾಲಕಾಲಕ್ಕೆ ಮೀಯಿಸಿ, ಮೆಯ್ಯ ಕೊಳೆಯನ್ನು ತೆಗೆಯುತ್ತಾರೆ. ಬೇಕಾದ ಬಟ್ಟೆಬರೆಗಳನ್ನು ತಂದುಕೊಡುತ್ತಾರೆ. ಪ್ರೀತಿಯ ಮಾತುಗಳನ್ನಾಡಿ ಮುದ್ದಿಸುತ್ತಾರೆ. ದಶರಥಮಹಾರಾಜರು ನನಗೆ ಜನ್ಮವನ್ನು ಕೊಟ್ಟ ತಂದೆ. ನನ್ನ ತಂದೆ ಹೇಳಿದ ಮಾತನ್ನು ನಾನು ನಡೆಸಲೇಬೇಕು. ಅದು ಸುಳ್ಳಾಗಬಾರದು ಎನ್ನುತ್ತಾನೆ. ಇದು ತ್ಯಾಗ - ನಿಜವಾದ ಇದನ್ನೇ ನಾವು ನಿಷ್ಠೆ ಅಂತ ಹೇಳುತ್ತೇವೆ. ಮಕ್ಕಳ ಈ ರೀತಿಯ ವರ್ತನೆಯನ್ನು ಇಷ್ಟಪಡದ ತಂದೆಯಾದರೂ ಯಾವನು? ಎಲ್ಲ ತಂದೆತಾಯಂದಿರಿಗೂ ಮಕ್ಕಳು ತಮ್ಮ ಮಾತನ್ನು ಕೇಳಬೇಕು ಎಂಬ ಭಾವನೆ ಇಲ್ಲವೆ? ರಾಮನು ಹಾಗೆ ನಡೆದು ಕೊಂಡದ್ದು ಅವನ `ದೌರ್ಬಲ್ಯ'ವೇ? ಈ ರೀತಿಯ ಮಾತುಗಳಲ್ಲಿ ನಿಜಕ್ಕೂ ಹುರುಳಿಲ್ಲ. ಹಾಗೆಂದು ದಶರಥನಿಗೆ ಆ ಮಗನ ಮೇಲಿರುವ ಪ್ರೀತಿ ಎಷ್ಟೆಂದರೆ - ಅವನು ಮಡಿದದ್ದೇ ರಾಮನ ಅಗಲುವಿಕೆಯಿಂದ. ಅಂಥಾ ಪುತ್ರಸ್ನೇಹ ದಶರಥನದು.
ಭರತನ ಸಹೋದರ ಪ್ರೀತಿ ಒಂದು ವಿಧದ್ದಾದರೆ, ಲಕ್ಷ್ಮಣನದ್ದು ಇನ್ನೊಂದು ರೀತಿ. ಅವನು ಅಣ್ಣನ ಒಡನಾಡಿ, ಬೆಂಗಾವಲಿಗ. ಅಣ್ಣನಿಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡುವುದೇ ತನ್ನ ಬದುಕಿನ ಗುರಿ ಎಂದು ತಿಳಿದವನು. ಅಣ್ಣನು ಮಾಡುವ ಒಳ್ಳೆಯ ಕೆಲಸಗಳಲ್ಲೆಲ್ಲ ಆತನ ಸಹಕಾರ ಇದ್ದೇ ಇದೆ.

ಇವತ್ತು ನಮ್ಮ ಸಮಾಜದಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಅಣ್ಣತಮ್ಮಂದಿರನ್ನು ನಾವು ನೋಡುತ್ತೇವೆ. ಒಬ್ಬರಿಗೊಬ್ಬರು ಸಹಕರಿಸುವ ವಿಚಾರವಂತಿರಲಿ. ಒಬ್ಬರನ್ನು ಕಂಡರೆ ಒಬ್ಬರಿಗೆ ಆಗುವುದಿಲ್ಲ. ಸ್ವಲ್ಪ ಪಿತ್ರಾರ್ಜಿತ ಏನಾದರೂ ಇದ್ದರೆ ಸಾಕು ಮತ್ತೆ ಅಣ್ಣನಿಗೂ ತಮ್ಮನಿಗೂ ಕೋರ್ಟೇ ಗತಿ. ಇದು ಸಾಮಾಜಿಕ ಆರೋಗ್ಯದ ಲಕ್ಷಣವೇ?
ಈ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದಲೂ ರಾಮಾಯಣ ನಮಗೆ ಆದರ್ಶದ ಪಾಠವನ್ನು ಹೇಳುತ್ತದೆ.
ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿ ನಮಗೆ ಎದ್ದು ಕಾಣುವ ಒಂದು ಹೊಸ ಅಂಶವೆಂದರೆ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಶಿಕ್ಷಣಪದ್ಧತಿ.

ಸುಬಾಹುಮಾರೀಚರೆಂಬ ರಾಕ್ಷಸರ ವಧೆಗಾಗಿ ಮತ್ತು ಯಾಗಸಂರಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರನ್ನು ಕಾಡಿಗೆ ಕರೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗುವ ಒಂದು ಸನ್ನಿವೇಶ ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿ ಬರುತ್ತದೆ. ರಾಕ್ಷಸವಧೆ ಅಥವಾ ಯಾಗಸಂರಕ್ಷಣೆ ಎಂಬುದು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರಿಗೆ ಒಂದು ನೆವನ ಮಾತ್ರ. ಅವರಿಗೆ ಬೇಕಾದುದು ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರು. ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರನ್ನು ಯೋಗ್ಯಯೋಧರನ್ನಾಗಿ, ಉತ್ತಮನಾಗರಿಕರನ್ನಾಗಿ ರೂಪಿಸುವುದು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಉದ್ದೇಶ. ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರು ಇದ್ದು ಅಷ್ಟು ದಿವಸವೂ ಅವರಿಗೆ ಒಂದು ಉತ್ತಮ ತರಬೇತಿ ಸಿಗುತ್ತದೆ. ಇದು ಅರಮನೆಯೊಳಗಿನ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಸವಲ್ಲ. ಇದು ಅರಮನೆಯಿಂದ ಹೊರಗಿನ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಸ. ಇಲ್ಲಿ ಅವರು ರಾಜ ಕುಮಾರರಲ್ಲ, ಸಾಮಾನ್ಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು. ಇಲ್ಲಿ ಗುರುಶಿಷ್ಯರಲ್ಲಿ ಅವರ ಸ್ಥಾನಮಾನಗಳ ದೃಷ್ಟಿಯಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಅಂತರವಿಲ್ಲ.

ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ನಿದ್ದೆಮಾಡಿದ ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರನ್ನು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರೇ ಕರೆದು ಎಬ್ಬಿಸುತ್ತಾರೆ:

`ಕೌಸಲ್ಯಾಸುಪ್ರಜಾ ರಾಮ ಪೂರ್ವಾ ಸಂಧ್ಯಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ |
ಉತ್ತಿಷ್ಠ ನರಶಾರ್ದೂಲ - ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಂ ಮಂಗಲಂ ಕುರು ||

ಇಲ್ಲಿ ಗುರು ತನ್ನ ಶಿಷ್ಯರನ್ನು ಒಬ್ಬ ತಂದೆಯಂತೆ ಪ್ರೀತಿಸುತ್ತಾನೆ. ಮುಂದೆ ಕಲಿಸುವ ವಿದ್ಯೆಯಾದರೋ ಅದರ ವಿಧಾನವಾದರೋ - ಎಷ್ಟೋ ಪರಿಣಾಮಕಾರಿ.
ದಾರಿಯಲ್ಲಿ ಒಂದು ವನ ಸಿಕ್ಕಿದರೆ, ಒಂದು ನದಿ ಸಿಕ್ಕಿದರೆ ಅಥವಾ ಒಂದು ಸಣ್ಣ ಪ್ರದೇಶ ಕಾಣಸಿಕ್ಕಿದರೂ ಸಾಕು. ಕೂಡಲೇ ಅದರ ಚರಿತ್ರೆಯನ್ನು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರಿಗೆ ಹೇಳಿಯಾಯಿತು. ಇದು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶಿಕ್ಷಣ. ನಮ್ಮ ಆಧುನಿಕಶಿಕ್ಷಣಪದ್ಧತಿಯ ಪ್ರಕಾರ ಹೇಳುವುದಾದರೆ ಇದು ಒಂದು ತರದ ಪ್ರಾಯೋಗಿಕವಿಧಾನ. ಇಲ್ಲಿ ಭೂಗೋಳ ಶಿಕ್ಷಣ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಚರಿತ್ರೆಯ ಪಾಠ ಆಗುತ್ತದೆ. ನಾವು ಭೂಪಟದಲ್ಲಿ ಗಂಗಾನದಿ ಯನ್ನು ತೋರಿಸಿ, ಗಂಗಾನದಿಯ ಚರಿತ್ರೆಯನ್ನು ಪಾಠಮಾಡಿದರೆ, ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ಗಂಗಾನದಿಯನ್ನೇ ತೋರಿಸಿ, ಅದರ ಹುಟ್ಟುಹಿನ್ನೆಲೆಗಳನ್ನು ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ಪಾಠ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.
ಶಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸದ ಶಿಕ್ಷಣ ಈಗಾಗಲೇ ಅವರಿಗಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ಅದು ವಾಗ್ರೂಪದ ನಿಯಮಬೋಧನೆಯ ಶಿಕ್ಷಣ ಮಾತ್ರ. ಇಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರ ನೇತೃತ್ವದಲ್ಲಿ ಅದರ ಪ್ರಾಯೋಗಿಕ ಪರಿಜ್ಞಾನ ಅವರಿಗೆ ಸಿಗುತ್ತದೆ. ತಾಟಕಿ, ಸುಬಾಹು ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ಅವರು ಕೊಲ್ಲುತ್ತಾರೆ. ಆದರೆ ಮಾರೀಚನನ್ನು ಕೊಲ್ಲುವುದಿಲ್ಲ. ರಾಮಬಾಣವು ಮಾರೀಚನನ್ನು ಎತ್ತಿಕೊಂಡು ಹೋಗಿ ಸಮುದ್ರದಲ್ಲಿ ಎಸೆಯುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರು ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರಿಗೆ ಒಬ್ಬ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಆದರ್ಶ ಗುರುಗಳಾಗುತ್ತಾರೆ.

ರಾಮಾಯಣ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವಪದ್ಧತಿ:

ಆಡಳಿತದ ವಿಧಾನವನ್ನು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ - ರಾಜಪ್ರಭುತ್ವ ಪದ್ಧತಿ ಮತ್ತು ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವ ಪದ್ಧತಿ ಎಂದು ಎರಡಾಗಿ ವಿಭಾಗಿಸುತ್ತೇವೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ರಾಜರೇ ಆಡಳಿತೆ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದರೂ, ಅಲ್ಲಿ ಪ್ರಜೆಗಳದ್ದೇ ಪರಮಾಧಿಕಾರವಿದ್ದದ್ದು ಕಂಡು ಬರುತ್ತದೆ.
ಕೌಟಿಲ್ಯನ ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬ ರಾಜನು ಯುವರಾಜನನ್ನು ಆರಿಸುವಾಗ ಪ್ರಜೆಗಳ ಸವ್ಮ್ಮತಿಯನ್ನು ಕೇಳಿ ನಿರ್ಧರಿಸಬೇಕೆಂದು ನಿಯಮವಿದೆ. ಬಹುಶಃ ಪ್ರಾಚೀನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಭಾರತದಾದ್ಯಂತ ಈ ಪದ್ಧತಿ ರೂಢಿಯಲ್ಲಿದ್ದುದಾಗಿ ಕಂಡು ಬರುತ್ತದೆ.
ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಂತೂ, ಇದಕ್ಕೆ ಸ್ಪಷ್ಟವಾದ ದಾಖಲೆಗಳು ದೊರೆಯುತ್ತವೆ. ದಶರಥನು ಯೌವರಾಜ್ಯಾಭಿಷೇಕ ಮಾಡಲು ನಿಶ್ಚಯಿಸುವಾಗ, ಕೇವಲ ಮಂತ್ರಿಗಳ ಸಭೆಯನ್ನು ಮಾತ್ರ ನಡೆಸಿದ್ದಲ್ಲ. ಪ್ರಜೆಗಳನ್ನು ಕೂಡ ಆಮಂತ್ರಿಸಿದ ವಿಶೇಷ ಮಹಾಸಭೆ ಯಲ್ಲಿ ಅದನ್ನು ಪ್ರಸ್ತಾವಿಸಿ, ಪ್ರಜೆಗಳ ಅನುಮತಿಯನ್ನು ಪಡೆದಿದ್ದನು. ಪ್ರಜೆಗಳೆಲ್ಲರೂ ಒಕ್ಕೊರಲಿನಿಂದ ರಾಮನೇ ರಾಜ್ಯದ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರಿಯಾಗಬೇಕೆಂದು ಸೂಚಿಸಿದರು. ಅದರಂತೆಯೇ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ ನಿರ್ಣಯವಾದುದಾಗಿದೆ.

ಆದರೆ ರಾಮಾಯಣದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಕೇವಲ ಪ್ರಜೆಗಳ ಬಹುಮತಕ್ಕೆ ಮಾತ್ರ ಬೆಲೆಯೆಂದಿರಲಿಲ್ಲ. ಒಬ್ಬ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಜೆಯ ಮಾತಿಗೂ ಅಲ್ಲಿ ಬೆಲೆ ಇತ್ತು. `ಯಥಾ ರಾಜಾ ತಥಾ ಪ್ರಜಾಃ' - ಈ ವಾಕ್ಯವೇ ಶ್ರೀರಾಮನ ಆದರ್ಶವಾಣಿ. ಸೀತೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಸಾಮಾನ್ಯ ಪ್ರಜೆಯೊಬ್ಬ ಅಥವಾ ಅಯೋಧ್ಯೆಯ ಒಬ್ಬ ಶ್ರೀಸಾಮಾನ್ಯ ಹೇಳಿದ ಮಾತಿಗೂ ಸಹ, ಅರಸನು ಮಾನ್ಯತೆ ಕೊಟ್ಟಿದ್ದಾನೆ. ಅಲ್ಲಿ ಅರಸ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ :

ಅಪ್ಯಹಂ ಜೀವಿತಂ ಜಿಹ್ಯಾಂ ಯುಷ್ಮಾನ್ವಾ ಪುರುಷರ್ಷಭಾಃ |
ಅಪವಾದಭಯಾದ್ಭೀತಃ ಕಿಂ ಪುನರ್ಜನಕಾತ್ಮಜಾಮ್ ||

`ಪ್ರಜಾರಕ್ಷಣೆ-ಧರ್ಮರಕ್ಷಣೆ ನನ್ನ ಬದುಕಿನ ಸರ್ವಸ್ವ. ಅದಕ್ಕಾಗಿ ಯಾವ ತ್ಯಾಗಕ್ಕೂ ನಾನು ಸಿದ್ಧನಾಗಬಲ್ಲೆ. ನನ್ನ ಪಾಲಿನ ಎಲ್ಲ ದುಃಖವನ್ನು ಬೇಕಾದರೂ ನಾನು ನುಂಗಬಲ್ಲೆ. ಒಬ್ಬ ಅರಸನಿಂದ ಒಂದು ಸಾಮಾಜಿಕ ನೀತಿ ಕೆಡಬಾರದು.' ಸೀತೆ ಒಳ್ಳೆಯವಳು ಎಂದು ಗೊತ್ತಿದ್ದರೂ ಕೂಡ, ಆಕೆಯನ್ನು ಅನಿವಾರ್ಯವಾಗಿ ರಾಮನು ಕೈ ಬಿಡುವ ಪ್ರಯತ್ನಮಾಡುತ್ತಾನೆ. ಹಾಗೆಂದು ಆಕೆಗೆ ಅಪಾಯವಾಗಬಾರದು ಎಂಬ ಕಾಳಜಿಯೂ ರಾಮನಲ್ಲಿದೆ. ಹಾಗಾಗಿಯೇ ಯಾವುದೋ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಆಕೆಯನ್ನು ಬಿಡಲಿಲ್ಲ. ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಮಹರ್ಷಿಗಳ ಆಶ್ರಮದ ಬಳಿಯಲ್ಲೇ ಸೀತೆಯನ್ನು ಬಿಡಲಾಗಿದೆ. ಗರ್ಭಿಣಿಯಾದ ಸೀತೆ ಅಲ್ಲಿ ಆರಾಮವಾಗಿ ತನ್ನ ಬಾಣಂತನವನ್ನು ಕಳೆಯುತ್ತಾಳೆ. ರಾಮಲಕ್ಷ್ಮಣರು ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರರಿಂದ ಶಿಕ್ಷಣ ಪಡೆದಂತೆ, ಅಲ್ಲಿ ಲವಕುಶರು ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಮಹರ್ಷಿಗಳಿಂದ ಶಿಕ್ಷಣ ಪಡೆಯುತ್ತಾರೆ. ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ಹೃದಯ ಅಂಥದು - ಯತ್ ಕ್ರೌಂಚ ಮಿಥುನಾದೇಕಂ ಅವಧೀಃ ಕಾಮಮೋಹಿತಮ್ - ಒಂದು ಹೆಣ್ಣುಹಕ್ಕಿಯ ವಿರಹವನ್ನು ಕಾಣಲಾಗದೆ ಕಳವಳಗೊಂಡ ವಾಲ್ಮೀಕಿ, ಮಾನವವರ್ಗದ ಒಂದು ಹೆಣ್ಣಿನ ವಿರಹವನ್ನು ಕಂಡು ಸುಮ್ಮನಿರಬಲ್ಲನೇ? ಆಕೆಗೆ ರಾಜೋಪಚಾರವನ್ನು ಸಲ್ಲಿಸಿದನು. ಹಾಗಾಗಿ ಸೀತಾ ಪರಿತ್ಯಾಗವು ಸೀತೆಗೆ ಅನುಗ್ರಹವೇ ಆಗಿತ್ತು ಹೊರತು ಶಿಕ್ಷೆಯಾಗಲಿಲ್ಲ. ಇನ್ನೊಂದು ವಿಚಾರ ಇಲ್ಲಿ ವ್ಯಕ್ತವಾಗುವುದು ಯಾವುದೆಂದರೆ ರಾಮರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡವರ ಮಾತಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಮನ್ನಣೆಯಲ್ಲ; ಅಗಸನಂಥಾ ಒಬ್ಬ ಶ್ರೀಸಾಮಾನ್ಯನ ಮಾತಿಗೂ ಅರಸೊತ್ತಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಮಾನ್ಯತೆಯಿತ್ತು ಎಂಬುದು.

ಹೀಗೆ ರಾಮಾಯಣವು ಸುಮಾರು ಎರಡುವರೆ ಸಾವಿರ ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದಿನ ಜನಜೀವನದ ಒಂದು ಕೈಗನ್ನಡಿಯಾಗಿ ನಮ್ಮ ಮುಂದಿದೆ. ಆ ಕಾಲದಲ್ಲಿಯೇ ನಮ್ಮ ಜನ ಹೇಗೆ ಬದುಕುತ್ತಿದ್ದರು? ಬೇರೆ ಬೇರೆ ದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಎರಡು-ಮೂರು ಸಾವಿರ ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದಿನ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಹೇಗಿತ್ತು? ತುಲನೆ ಮಾಡಿ ನೋಡೋಣ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಕಡೆಗಳಲ್ಲೂ ಆ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನಾವು ಒಂದು ತರದ ಬರ್ಬರ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯಿದ್ದುದನ್ನು ಕಾಣುತ್ತೇವೆ. ನಮ್ಮಲ್ಲಿ ಆ ಕಾಲದಲ್ಲೇ ಭೋಗಕ್ಕೆ ಬೆಲೆ ಇರಲಿಲ್ಲ. ತ್ಯಾಗಕ್ಕೆ ಬೆಲೆ ಇತ್ತು. ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ - ``ತ್ಯಾಗದಿಂದಲೇ ಮೋಕ್ಷ ಹೊರತು ಭೋಗದಿಂದ ಅಲ್ಲ - ಎಂಬುದು ನಮ್ಮ ಸಂಸ್ಕೃತಿ. ಭೋಗ ಕಲಹಕ್ಕೆ, ಅಹಿಂಸೆಗಳಿಗೆ ಕಾರಣ. ಅದನ್ನು ತಿಳಿದುಕೊಂಡು ನಮ್ಮ ಜನ ತ್ಯಾಗಕ್ಕೆ ಹೆಚ್ಚು ಬೆಲೆಕೊಟ್ಟರು. `ತೇನ ತ್ಯಕ್ತೇನ ಭುಂಜೀಥಾಃ | ಮಾ ಗೃಧಃ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಧನಂ.' ಈ ಪ್ರಪಂಚ ಎಲ್ಲ ಪರಮಾತ್ಮಮಯ. ಆತ ಕೊಟ್ಟದ್ದನ್ನು ನೀನು ತಿಂದುಕೋ. ಇನ್ನೊಬ್ಬರ ಸೊತ್ತು ನಿನಗೆ ಬೇಡ. ನೀನು ದುಡಿದು ನೀನು ಸುಃಖ ಪಡೆ. ಇದಕ್ಕಿಂತ ಮೇಲಿನ ಉಚ್ಚ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಇನ್ನು ಯಾವುದು? ನಮ್ಮ ಪುರಾಣಗಳಾಗಲಿ, ರಾಮಾಯಣವಾಗಲಿ ಮಹಾಭಾರತವಾಗಲಿ - ಈ ಸತ್ಯದ ಬೆಳಕಿನಲ್ಲಿ ಸಾಗಿವೆ ಎಂಬುದರಲ್ಲಿ ಸಂದೇಹವಿಲ್ಲ.

[ಪೂರ್ವಪ್ರಕಟಿತ - `ಪೊಂಗದಿರು', ಪುಣಿಂಚತ್ತಾಯ ಷಷ್ಟ್ಯಬ್ದ ಅಭಿನಂದನಗ್ರಂಥ, 1998 - ಇದರಲ್ಲಿ ಪುನರ್ಮುದ್ರಿತ]